Ballina Vendet Pjesëmarrja e Qytetarëve

Pjesëmarrja e Qytetarëve

"E drejta e qytetarëve që të marrin pjesë në udhëheqjen e çështjeve publike”, përfshirë në nivelin lokal, është e qartë në Kartën Evropiane të Vetëqeverisjes Lokale, dhe Protokollin Shtesë në të cilin thuhet se "e drejta për të marrë pjesë në punët e një autoriteti lokal nënkupton të drejtën për të kërkuar të përcaktojë ose të ndikojë në ushtrimin e kompetencave dhe përgjegjësive të një autoriteti lokal". Kur autoritetet lokale konsultojnë dhe angazhojnë qytetarët për hartimin dhe vlerësimin e shërbimeve publike, ata hapin rrugën për rezultate më të mira të politikave dhe gjithashtu për besim më të madh reciprok midis qytetarëve dhe qeverisë.

Pjesëmarrja e qytetarëve përfshin arritjen tek një sërë palësh lokale të interesit, siç janë aktivistët e shoqërisë civile, gazetarët, anëtarët e akademisë, përfaqësuesit e biznesit, komunitetet lokale dhe qytetarët aktivë. Është e rëndësishme që ajo të jetë gjithëpërfshirëse, duke marrë parasysh pikëpamjet e publikut më të gjerë, aktorët ekspertë dhe grupet përfaqësuese, duke përfshirë të cenuarit dhe të margjinalizuarit. Për më tepër, angazhimi i palëve të interesit duhet të përfshijë arritjen tek ata, jeta dhe interesat e të cilëve do të preken nga zbatimi i vendimeve në shqyrtim. Për të siguruar që palët e interesit janë identifikuar, konsultimet publike duhet të fillojnë para se të jetë bërë një angazhim për veprim ose para se të jetë paraqitur një projektvendim. Një proces konsultativ më i hapur së pari fton palët e interesit të diskutojnë dhe identifikojnë problemet, sfidat dhe mundësitë, pastaj shqyrton skenarët e ndryshëm të politikave, para se të hartohen vendimet.

Mekanizmat pjesëmarrës mund të grupohen në kategoritë e mëposhtme që pasqyrojnë nivele të ndryshme angazhimi:

  • informimi i publikut për përparësitë vendore, programet dhe planet qeveritare;
  • mbajtja e konsultimeve me publikun dhe/ose grupet e veçanta të njerëzve në lidhje me politikat publike dhe mbledhjen e përvojës ose ekspertizës së tyre;
  • bashkëpunimi me publikun dhe/ose grupe të veçanta njerëzish për të zhvilluar zgjidhje për problemet lokale (përfshirë proceset e bashkë-krijimit të tilla si në formulimin e angazhimeve të Planit të Veprimit të Partneritetit për Qeverisje të Hapur (PQV));
  • angazhimi i komuniteteve lokale në proceset e vendimmarrjes përmes proceseve diskutuese, votimit (siç është buxhetimi me pjesëmarrje dhe referendumet), dhe mjete të tjera vendimmarrëse.

 

Sipas Protokollit Shtesë, "ligji siguron mjete për lehtësimin e ushtrimit" të së drejtës së qytetarëve për të marrë pjesë. Për të siguruar që format e sipërpërmendura të pjesëmarrjes janë angazhim i vërtetë dhe jo ushtrime simbolike, procesi i konsultimit rreth formimit të politikave dhe legjislacionit të ri duhet të mbështetet me ligje, rregullore dhe udhëzime, si dhe me vullnet të fortë politik.

Politikëbërja përfshirëse duhet në të njëjtën kohë të jetë efektive, dhe publiku duhet të jetë i informuar mirë për të drejtat, mundësitë dhe mënyrat se si mund të marrë pjesë në vendimmarrjen lokale. Proceset e hartimit të politikave duhet të deklarohen qartë paraprakisht për t'i mundësuar qytetarëve dhe grupeve të interesit të përgatisin parashtresat dhe ndërhyrjet e tyre. Afatet kohore me pika të qarta hyrëse për angazhimin e qytetarëve duhet të publikohen për të siguruar që pjesëmarrja e qytetarëve është një ushtrim kuptimplotë dhe autoritetet lokale duhet të japin informata kthyese për ata që bëjnë propozime ose rekomandime politike. Autoriteti lokal duhet të sigurojë që pikëpamjet dhe pozicionet e palëve të interesit të pasqyrohen dhe të merren parasysh gjatë miratimit të politikave, dhe informatat kthyese duhet të ofrojnë arsye të përcaktuara qartë për vendimet për miratimin e propozimeve, ose mos miratimin e tyre. Kjo qasje gjithëpërfshirëse siguron që politikat të jenë relevante, të bazuara në dëshmi, të plotësojnë nevojat ndërlidhëse dhe t'u përgjigjen kërkesave të publikut.

Autoritetet lokale gjithashtu duhet të punësojnë zyrtarë të trajnuar në menaxhimin e konsultimeve publike dhe të sigurojnë që informatat kthyese ndaj qytetarëve të jenë të shpejta dhe gjithëpërfshirëse.

Qasje të tilla gjithëpërfshirëse sigurojnë që autoritetet lokale të marrin vendime më të mira dhe më të rëndësishme që pasqyrojnë interesat publike dhe kuptohen mirë nga të gjithë qytetarët. Së bashku, komunitetet lokale mund të zhvillojnë një kapacitet të qëndrueshëm për të shprehur shqetësimet e tyre, për të hartuar zgjidhje dhe për të monitoruar zbatimin e tyre të duhur, duke rezultuar në përmirësimin e besimit të publikut ndaj ofrimit të shërbimeve lokale.

Konteksti i përgjithshëm i brendshëm

Njësitë e Qeverisjes Vendore në Shqipëri përparuan në përmirësimin e transparencës, pjesëmarrjes së publikut dhe buxhetimit me pjesëmarrje. Në të gjitha 61 bashkitë e vendit është në zbatim modeli i programit të transparencës për Njësitë e Pushtetit Vendor i zhvilluar nga projekti i UNDP STAR II dhe Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim (IDM) dhe i miratuar nga Komisioneri për të Drejtën e Informimit dhe Mbrojtjes e të Dhënave Personale. Si rezultat i këtij projekti, të gjitha bashkitë publikojnë rregullisht vendimet e marra nga këshillat e tyre bashkiak në internet në “Vendime.al”, një portal i zhvilluar nga platforma InfoChip- one-stop-shop për ofrimin e shërbimeve publike në nivel vendor. Projekti po përparon pa probleme që nga fillimi i tij në vitin 2019 me qëllim përmbushjen e objektivit të zyrave funksionale bashkiake në mbarë vendin.

Bashkitë kanë përparuar më tej në pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrjen lokale, veçanërisht në fushën e buxhetimit me pjesëmarrje. Megjithatë, kuadri institucional për pjesëmarrje efektive dhe gjithëpërfshirëse ka nevojë për fuqizim të mëtejshëm. Zbatimi i ligjit për konsultimin publik në nivel vendor është i pakënaqshëm. Një numër në rritje i bashkive raportojnë informacionin publik, ku 61 bashki kanë caktuar një koordinator lokal për të drejtën e informimit.

Ligji i 2014 për konsultimin publik, që përcakton normat procedurale për transparencën dhe pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrje, është përgjithësisht në përputhje me standardet evropiane. Sidoqoftë, fusha e zbatimit të ligjit duhet të vlejë për vendimet e qeverisë. Kjo kërkon raportim se si kontributet merren parasysh nga organizatat e shoqërisë civile (OSHC), por ka pak të dhëna për përdorimin dhe efektivitetin e mekanizmave të reagimit. Nuk është bërë asnjë përparim për konsultimin publik në miratimin e akteve nënligjore dhe zbatimin e ligjeve për vullnetarizmin dhe aktivizimin shoqëror.

Në përgjithësi, Shqipëria ka një legjislacion adekuat dhe modern në shumicën e fushave, por procesi i hartimit të politikave kryhet përmes politikave me dyer të mbyllura dhe i kufizuar në një grup të ngushtë aktorësh. Procesi i digjitalizimit të shërbimeve për të përmirësuar transparencën, llogaridhënien dhe për t'i sjellë qytetarët më pranë qeverisë, fatkeqësisht shoqërohet me mungesë shifrash dhe dokumentacion të pamjaftueshëm. Në lidhje me hartimin e politikave të hapura në nivel vendor, marrëdhënia midis qytetarëve dhe zyrtarëve publikë është pothuajse inekzistente.

Transparenca buxhetore mbetet e kënaqshme me publikimin e dokumenteve kryesore buxhetore. Është publikuar buxheti vjetor, buxheti i qytetarëve dhe lista e investimeve publike (përfshirë PPP-të sipas programit buxhetor afatmesëm). Megjithatë, afati kohor i raporteve të zbatimit të buxhetit, në veçanti raportimi i borxheve të prapambetura, duhet të përmirësohet. Gjithashtu, informacioni mbi aktivet shtetërore të përfshira në këtë raport nuk lejon një krahasim të plotë me buxhetin fillestar. Pjesëmarrja e publikut në procesin e buxhetit duhet të forcohet më shumë.

Raporti i Komisionit Evropian 2019 për Shqipërinë nënvizon shqetësimet me qasjen e qeverisë ndaj pjesëmarrjes së qytetarëve në vendimmarrje dhe konsultime publike, të tilla si nevoja për bashkëpunim më kuptimplotë me shoqërinë civile, reagime gjithëpërfshirëse dhe mekanizma të mëtejshëm. Raporti gjithashtu nxjerr ne pah përdorimin e kufizuar të  portalit të konsultimeve publike të qeverisë dhe konsultimet joefektive në sektorin privat.

Që nga viti 2008, Kosova* ka filluar një decentralizim gradual të qeverisjes. Vetëqeverisja lokale është e rregulluar me Kushtetutën e Kosovës* në nenin 123 dhe Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale. Njësia bazë e vetëqeverisjes lokale është komuna. Aktualisht, pushteti lokal në Kosovë* ushtrohet në 38 komuna.

Në Kosovë*, pushteti lokal ushtrohet mbi parimet e qeverisjes së mirë, transparencës, subsidiaritetit dhe ofrimit të shërbimeve efikase dhe efektive, duke i kushtuar vëmendje të veçantë nevojave dhe shqetësimeve specifike të komuniteteve jo-shumicë dhe anëtarëve të tyre. Angazhimi dhe pjesëmarrja e qytetarëve në qeverisje është gjithashtu e rëndësishme për mirëfunksionimin e vetëqeverisjes lokale. Rëndësia e kësaj pjesëmarrjeje shprehet edhe nga Kushtetuta e Kosovës*, e cila obligon komunat që të inkurajojnë dhe sigurojnë pjesëmarrjen aktive të të gjithë qytetarëve në procesin e vendimmarrjes së organeve komunale. Është e rëndësishme të krijohen mekanizma efektiv që qytetarët të përfshihen në vendimmarrjen lokale. Angazhimi i tyre ndikon në nivelin e qeverisjes dhe funksionimit të komunës në një mënyrë që është e dobishme për qytetarët e saj. Është e rëndësishme të angazhohen qytetarët jo vetëm gjatë procesit të vendimmarrjes, por edhe gjatë politikëbërjes. Nga kjo pjesëmarrje përfiton jo vetëm komuna por i gjithë komuniteti. Pjesëmarrja e qytetarëve mbi të gjitha është një mjet kyç për të rritur transparencën dhe llogaridhënien e autoriteteve lokale dhe qendrore.

Mekanizmat për pjesëmarrjen e qytetarëve dhe demokracinë e drejtpërdrejtë përcaktohen me Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale. Ata mekanizma përfshijnë: informacionin publik, konsultimin publik, të drejtën për peticion, peticionin e qytetarëve, referendumin, anulimin e Kryetarit të Komunës dhe komiteteve konsultative. Për të arritur transparencën dhe angazhimin qytetar, Kosova* ka nxjerrë Udhëzimin Administrativ për Transparencë në Komuna, Udhëzimi Administrativ për Standardet Minimale të Konsultimit Publik në Komuna dhe Rregullorja për Procedurën e Hartimit dhe Publikimit të Akteve Komunale. Qëllimi i këtyre akteve është të rrisin transparencën, llogaridhënien dhe mirëfunksionimin e komunave, të cilat do të ishin të dobishme për qytetarët e saj.

Kur bëhet fjalë për pjesëmarrjen e qytetarëve, korniza ligjore e Kosovës* është e përcaktuar mirë dhe ofron një gamë të gjerë mekanizmash në përputhje me standardet evropiane dhe ndërkombëtare. Sidoqoftë, ato mekanizma nuk përdoren gjithmonë në praktikë. Ndërsa konsultimi publik dhe informacioni publik mbeten mekanizmat më të përdorur, format e tjera si peticionet, nismat, referendumet ose anulimi i Kryetarit të Komunës mbeten në një nivel të ulët të zbatimit. Arsyeja pas kësaj situate është niveli i ulët i ndërgjegjësimit dhe interesimit në mesin e qytetarëve për të përdorur ato mekanizma.

Viteve të fundit, komunat në Kosovë* kanë rritur nivelin e transparencës dhe llogaridhënies, duke u mundësuar kështu qytetarëve qasjen në informacionin publik dhe pjesëmarrjen në politikëbërjen lokale. Çdo komunë ka uebsajtin e vet që u mundëson qytetarëve të kenë qasje në aktivitetet e komunës, organizatat, bordin dhe vendimet e marra. Pothuajse të gjitha komunat transmetojnë drejtpërdrejt seanca të kuvendit komunale përmes platformave të ndryshme. Për shkak të pandemisë COVID-19 dhe masave paraprake të ndërlidhura, komunat po zhvillojnë konsultime publike në internet dhe për këtë arsye nuk i kufizojnë qytetarët e tyre në ushtrimin e të drejtave të tyre.  

Përpjekjet e përbashkëta për të përmirësuar dhe forcuar kapacitetin e komunave për të ofruar shërbime me kosto efektive dhe të llogaridhënëse janë në përputhje me Strategjinë për Vetëqeverisjen Lokale 2016-2026. Më konkretisht, objektivi 2 i Strategjisë kërkon të krijojë një kornizë më të mirë qeverisëse për të siguruar përfaqësim demokratik të qytetarëve dhe një administratë efikase komunale, ndërsa objektivi i katërt kërkon forcimin e partneritetit ndërmjet pushtetit lokal, shoqërisë civile dhe bizneseve për të krijuar një qytetari aktive, gjithëpërfshirëse dhe kohezive.

Politikë-Bërja e hapur

Politikë-bërja e hapur është një term i gjerë që përshkruan zhvillimin e politikave i cili është transparent dhe pjesëmarrës. Ai përshkruan një mënyrë të politikë-bërjes dhe vendim-marrjes që mbështeten në mjetet më të fundit ndërvepruese që hapin politikë-bërje për aktorë të ndryshëm në një botë gjithnjë e më digjitale. Nuk ka asnjë mënyrë për të bërë politikë-bërje të hapur: vendime të ndryshme të politikave do të kenë nevojë për qasje të ndryshme.

Standardet ndërkombëtare

Qasjet e politikë-bërjes së hapur u mundësojnë qeverive të arrijnë rezultate më të informuara dhe të dizajnuara më mirë të politikave përmes qasjeve bashkëpunuese që mbështeten në një larmi perspektivash dhe ekspertize. Mjete të ndryshme digjitale dhe teknika analitike janë vendosur në mënyrë që politika të jetë më e bazuar në dëshmi dhe më e drejtuar nga të dhënat. Modelet e angazhimit mund të përfshijnë një panel përfaqësues të qytetarëve, një mbledhje e gjerë e ideve të politikave, ose përdorimin e inteligjencës kolektive për të mbështetur në njohuritë dhe ekspertizën e një publiku të larmishëm.

Me përdorimin e të dhënave të hapura dhe angazhimit të qytetarëve, mund të arrihen vendime më të informuara, gjithëpërfshirëse, dhe më shumë risi të zbatohen si në procesin e politikëbërjes ashtu edhe në vendimet e politikave që rezultojnë. Për të maksimizuar përfitimet e mundshme të politikë-bërjes së hapur, autoritetet lokale mund të krijojnë një ekip për politikë-bërje të hapur që publikon të dhënat e përdorura për të informuar dhe formësuar vendimet e politikave dhe trajnon zyrtarët publikë në punën me të dhënat për të informuar politikëbërjen.

Megjithëse nuk ka standarde specifike të politikë-bërjes së hapur, këto në vijim janë pika referimi të dobishme:

Konteksti i brendshëm

Politikëbërja e hapur është një element vendimtar për transparencën dhe demokracinë. Qëllimi kryesor i politikëbërjes së hapur është rritja e pjesëmarrjes së qytetarëve në vendimmarrje dhe qeverisje, gjë që do të rrisë transparencën dhe llogaridhënien e autoriteteve publike. Politikëbërja e hapur është e rëndësishme gjatë procesit të zhvillimit të politikave në mënyrë që qytetarët të kenë fjalën në krijimin e atyre politikave që prekin nevojat dhe interesat e tyre.

Kosova* ka krijuar një kornizë të mirë ligjore që promovon politikë-bërjen e hapur dhe që është në përputhje me standardet evropiane dhe ndërkombëtare. Pjesëmarrja e qytetarëve është e sanksionuar në Kushtetutën e Kosovës*, e cila obligon komunat që të inkurajojnë dhe sigurojnë pjesëmarrje aktive të të gjithë qytetarëve në procesin e vendimmarrjes së organeve komunale. Politikëbërja e hapur parashikohet gjithashtu në Ligjin për Qasje në Dokumente Zyrtare, i cili kërkon që të gjitha institucionet publike të bëjnë publike aktivitetet e tyre dhe të publikojnë çdo dokument që është me interes për qytetarët e Kosovës*. Ligji për Vetëqeverisjen Lokale gjithashtu rregullon politikëbërjen e hapur në Kapitullin IX të tij.

Transparenca, llogaridhënia dhe qasja në drejtësi janë parimet kryesore operacionale të njohura për qeverisje të mirë, që përbëjnë kështu shtyllat kryesore të demokracisë.

Korrupsioni dobëson besimin e publikut në qeveri, pengon aktivitetin e ligjshëm ekonomik, kërcënon burimet dhe të ardhurat publike, dhe ndikon negativisht në administratën publike dhe ofrimin e shërbimeve, pra paraqet kështu rreziqe serioze dhe të mëdha për zhvillimin e vendit. Në vitin 2019, Shqipëria u rendit e 106/180 vendet në Indeksin për Perceptimin e Korrupsionit në Transparencën Ndërkombëtare. Për më tepër, sipas Sondazhit të opinionit publik 2019 Besimi në Qeveri, nga 2500 Shqiptarët e anketuar, 87% e perceptuan korrupsionin e vogël ose të përhapur ose shumë të përhapur, ndërkohë që 85% perceptuan korrupsionin e madh ose të përhapur ose shumë të përhapur. Si e tillë, adresimi i korrupsionit paraqet një sfidë të rëndësishme që kërkon masa në të gjitha nivelet e administratës publike.

Qeveria shqiptare ka mbështetur nismën shumëpalëshe të ndërmarrë, siç është Partneriteti i Qeverisë së Hapur, si një nga mjetet e rëndësishme që bashkon reformatorët e qeverisë dhe drejtuesit e shoqërisë civile për të promovuar rritjen e qasjes në drejtësi, shërbime publike dhe rritjen e llogaridhënies përmes qasjeve të arritshme, në mënyrë që përmirësojnë cilësinë e informacionit për publikun.

Legjislacioni

Politikëbërja e hapur në pushtetin lokal në Kosovë* rregullohet me Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale. Me qëllim të sigurimit të transparencës, ky ligj rregullon që kuvendi i komunës dhe të gjitha komisionet e tij të mbajnë takime të hapura për publikun dhe tërë publikut t’i mundësohet ndjekja dhe pjesëmarrja në to.

Thënë kështu, ligji rregullon gjithashtu raste të jashtëzakonshme kur publiku mund të përjashtohet ligjërisht nga pjesëmarrja në seancat e kuvendit komunal ose ndonjë prej komisioneve të tij. Publiku mund të përjashtohet në rastet kur një takim i hapur mund të çojë në çrregullim ose dhunë publike, kërcënon të zbulojë informacione dhe dokumente të cilat janë klasifikuar si konfidenciale sipas Ligjit për Qasje në Dokumente Zyrtare, dhe kërcënon të zbulojë informata të ndjeshme personale ose tregtare ose informacion mbi proceset gjyqësore aktuale ose të ardhshme.

Kapitulli IX i Ligjit për Vetëqeverisjen Lokale përcakton mekanizmat për pjesëmarrjen e qytetarëve dhe demokracinë e drejtpërdrejtë. Ky kapitull parasheh dhe rregullon informacionin dhe konsultimin publik, të drejtën për peticion, nismën qytetare, referendumin, anulimin e Kryetarit të Komunës dhe komiteteve konsultative. Të gjithë këta mekanizma rrisin drejtpërdrejt transparencën dhe pjesëmarrjen në politikëbërje pasi parashikojnë angazhimin e qytetarëve në procedurat qeverisëse të komunave të tyre.

Politikëbërja e hapur rregullohet gjithashtu me Ligjin për Qasje në Dokumente Zyrtare. Me këtë ligj, të gjitha institucionet publike janë të detyruara të publikojnë në mënyrë proaktive të gjitha dokumentet publike. Ato duhet të publikojnë mbi të gjitha, të dhëna ditore mbi aktivitetin publik të autoriteteve vendore, të cilat çojnë në mbajtjen e qytetarëve të informuar për aktivitetet e tyre. Ligji rregullon gjithashtu mundësinë që qytetarët të kërkojnë nga institucionet publike të publikojnë ose t'u japin atyre qasje në dokumente publike.

Iniciativa qytetare është një e drejtë ligjore e parashikuar në nenin 20 të Ligjit Nr. 139/2015 “Për vetëqeverisjen vendore”. Bazuar në të, secili komunitet, nëpërmjet përfaqësuesve të tij të autorizuar, ose jo më pak se 1% të banorëve të komunës, ka të drejtë të propozojë nisma të qytetarëve në këshillin bashkiak, për çështje që janë në juridiksionin e njësisë së vetëqeverisjes vendore. Në rastet kur propozimet që i paraqiten këshillit bashkiak si iniciativa qytetare kanë ndikim financiar në buxhetin bashkiak, ato shqyrtohen nga këshilli sipas rendit të ditës dhe nuk miratohen pa marrë mendimin e titullarit të vetëqeverisjes vendore.

Udhëzimet

Bazuar në Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale, Ministria e Pushtetit Lokal miratoi Udhëzimin Administrativ për Transparencën në Komuna. Qëllimi i tij është të rrisë transparencën në komuna dhe organet e saj përmes publikimit të akteve normative, vendimeve dhe dokumenteve që janë me interes për qytetarët. Më e rëndësishmja, ky udhëzim administrativ synon të rrisë pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrje.

Ky Udhëzim Administrativ rregullon që komunat duhet të mbajnë së paku dy takime në vit me qytetarët për çështje me interes të përgjithshëm. Përveç atyre dy takimeve, ligji rregullon që komunat duhet të mbajnë takime të tjera konsultative brenda lagjeve, vendbanimeve ose ndonjë vendndodhje brenda komunës për të diskutuar çështje në lidhje me buxhetin, projektet, zhvillimin ekonomik lokal, përdorimin e pronës komunale ose ndonjë çështje tjetër me interes të përgjithshëm. Neni 12 rregullon format e pjesëmarrjes së qytetarëve në vendimmarrje, duke u mundësuar qytetarëve të komunës të marrin pjesë në të gjitha fazat e hartimit dhe zbatimit të politikave lokale: planifikimi, diskutimi, vendimmarrja, zbatimi dhe monitorimi. Neni 13 i këtij Udhëzimi Administrativ shton se të gjitha aktet që kanë të bëjnë me qytetarët duhet të konsultohen publikisht para miratimit të tyre. 

Neni 20, paragrafi 1, i Ligjit Nr. 139/2015 “Për vetëqeverisjen vendore” përcakton se mënyrat dhe format e paraqitjes së iniciativave të qytetarëve, shqyrtimi i tyre dhe procedurat e miratimit përcaktohen në statutin e organizimit dhe funksionimit të këshillit bashkiak. Për të përmirësuar politikëbërjen, autoritetet vendore duhet të hartojnë dhe zbatojnë plane vendore veprimi për të sjellë ide të reja, perspektivën dhe ekspertizën e aktorëve lokalë (qytetarë, organizata të shoqërisë civile, biznese, etj.). Kjo do t’u mundësojë qeverive vendore që të lidhin më mirë politikëbërjen me nevojat aktuale dhe shqetësimet e popullsisë, dhe në këtë mënyrë zbatimin më të mirë të politikave vendore dhe planeve të veprimit.

Praktikat e mira

Duke u bazuar në Rregulloren për Standardet Minimale për Procesin e Konsultimit Publik, Zyra e Qeverisjes së Mirë brenda Zyrës së Kryeministrit ka krijuar një platformë online (konsultimet.rks-gov.net) e cila përdoret nga të gjitha organet publike për të identifikuar palët e interesit për të zhvilluar konsultime publike. Kjo platformë ofron mundësinë për qytetarët, organizatat e shoqërisë civile dhe të gjitha palët përkatëse që të marrin pjesë në procesin e konsultimit publik mbi iniciativat legjislative dhe në procesin e vendimmarrjes dhe politikëbërjes.

Një nismë vendore shumë e suksesshme ishte themelimi në vitin 2012 i Komisionit Këshillimor Qytetar Vendor në bashkinë e Durrësit, i cili përbëhet nga anëtarë të organizatave lokale të shoqërisë civile, bizneseve, të rinjve, grave dhe grupeve të nënpërfaqësuara. Ai shërben si një organ këshillimor i pavarur për bashkinë e Durrësit, duke forcuar pjesëmarrjen e qytetarëve dhe duke mbështetur punën e bashkisë drejt decentralizimit. Komisioni Këshillimor Qytetar Vendor mblidhet rregullisht për të diskutuar çështjet lidhur me buxhetimin, paketën fiskale vjetore, cilësinë dhe shpërndarjen e shërbimeve vendore, planifikimin e territorit dhe prioritetet e projektet e bashkisë.

Buxhetimi me pjesëmarrje

Një nga format e mbledhjes së gjerë të pjesëmarrjes së qytetarëve, buxhetimi me pjesëmarrje fton qytetarët dhe grupet e komunitetit të propozojnë nisma të reja ose përmirësime të shërbimeve publike që duhet të financohen nga autoritetet lokale. Modele të ndryshme përfshijnë votimin nga qytetarët, shpesh online, për projekte të ndryshme. Ai siguron një mënyrë që anëtarët e komunitetit të kenë një zë të drejtpërdrejtë se si duhet të shpenzohen paratë publike. Krijon mundësi për angazhimin, edukimin dhe fuqizimin e qytetarëve. Ai gjithashtu mund të promovojë transparencën, e cila nga ana tjetër mund të ndihmojë në zvogëlimin e joefikasitetit dhe korrupsionit.

Standardet ndërkombëtare

Buxhetimi me pjesëmarrje filloi në Porto Alegre, Brazil në fund të viteve 1980-ta dhe është përhapur në të gjithë botën. Për të siguruar që buxhetimi me pjesëmarrje është gjithëpërfshirës dhe arrin tek grupet e ndryshme, përfshirë grupet e pakicave dhe të pafavorizuarit, ngjarjet e informacionit në internet dhe personalisht duhet të organizohen, si dhe të ofrohet mbështetje për qytetarët dhe grupet e ndryshme të komunitetit dhe palët e interesuara se si të përgatisin një propozim për shqyrtim. Futja e buxhetimit me pjesëmarrje të ndjeshme ndaj gjinisë mund të rrisë shtrirjen dhe qasjen dhe mund të planifikohet në bashkëpunim të ngushtë me grupet qytetare lokale me fokus përfshirjen.

Edhe pse nuk ka standarde specifike për zbatimin e buxhetimit me pjesëmarrje, pikat në vijim shërbejnë si materiale të rëndësishme referimi:

Konteksti i brendshëm

Pjesëmarrja e qytetarëve në procesin e hartimit të buxhetit është një faktor tjetër i rëndësishëm që kontribuon pozitivisht në nivelin e transparencës dhe llogaridhënies së organeve drejtuese. Autoritetet qendrore dhe lokale funksionojnë bazuar në Buxhetin e Kosovës*, i cili mblidhet nga taksat dhe detyrimet si dhe format e tjera të të ardhurave të paguara nga qytetarët e Kosovës*. Prandaj, është e rëndësishme të krijohen mekanizma që u mundësojnë qytetarëve të jenë pjesë e proceseve të hartimit të buxhetit, në mënyrë që ata të mund të informohen se ku dhe si shpenzohen paratë e tyre. Në nivelin lokal të qeverisjes, buxhetet komunale kanë pesë kategori: pagat, mallrat dhe shërbimet, komunalitë, subvencionet dhe investimet kapitale. Prandaj buxheti është akti më i rëndësishëm komunal sepse ndikon drejtpërdrejt në cilësinë e jetës së qytetarëve.

Ligji për Vetëqeverisjen Lokale rregullon pjesëmarrjen e qytetarëve në procesin e bërjes së buxhetit në Kosovë*. Neni 69 i tij (E drejta e peticionit) përcakton se çdo person apo organizatë me interes në komunë ka të drejtën e prezantimit të peticionit në kuvendin e komunës për çfarëdo çështje lidhur më përgjegjësitë dhe kompetencat e komunës. Ndërsa neni 70 (Iniciativa e qytetarëve) siguron që qytetarët të mund të iniciojnë një rregullore brenda kompetencave të komunës, për miratim në kuvend ose me votim të qytetarëve në përputhje me ligjin në fuqi, neni 73 (Komitetet konsultative) e obligon Kuvendin Komunal që krijimi i komiteteve konsultative brenda sektorëve me qëllim të mundësimit të pjesëmarrjes së qytetarëve në procesin e vendimmarrjes.

Bazuar në një Raport mbi Transparencën në Qeverisjen Lokale të vitit 2019 nga KDI, komunat e Kosovës* kanë treguar përmirësim në publikimin e buxhetit me 19%, planin e investimeve me 17%, raportet tremujore të shpenzimeve me vetëm 1%, Raportin përmbledhës vjetor të buxhetit të komunës për vitin fiskal të mëparshëm me 12%, korniza buxhetore afatmesme me vetëm 2%, dhe raporti i auditimit të jashtëm me 13%.

Buxhetimi me pjesëmarrje është një proces që i sjell komunitetet vendore më afër vendimmarrjes për ndarjen e buxhetit bashkiak ose publik. Në vitet e fundit, një nga mekanizmat më efektivë të zbatuar nga bashkitë është buxhetimi me pjesëmarrje. Sipas indeksit të Anketës së Buxhetit të Hapur 2019, Qeveria e Shqipërisë vuri në dispozicion të publikut tetë nga tetë dokumentet kryesore të buxhetit në krahasim me indeksin e Anketës së vitit 2017, ku Qeveria vuri shtatë nga tetë dokumentet kryesore të buxhetit në dispozicion të publikut në internet.

Me disa përjashtime, zyrtarët publik vendor ose nuk janë shumë të mësuar për t’u angazhuar me qytetarët në planifikimin dhe buxhetimin teknik, ose i shikojnë ata si të paaftë për ta bërë këtë, ose thjesht nuk e vlerësojnë rëndësinë e zërit të popullit.

Legjislacioni

Sipas nenit 24 të Ligjit për Vetëqeverisjen Lokale, buxheti komunal përbëhet nga të hyrat vetjake, grantet nga Qeveria e Kosovës*, donacionet dhe të hyrave të tjera. Më tej, ai thekson se buxheti dhe financat e komunave janë të rregulluara me Ligjin për Financat e Pushtetit Lokal. Sipas nenit 52, çdo komunë duhet të ketë komitetin e vet për politika dhe financa, i cili është ligjërisht përgjegjës për rishikimin e të gjitha politikave, dokumenteve fiskale dhe financiare, buxhetin vjetor afatmesëm dhe çdo ndryshim të buxhetit gjatë vitit fiskal.

Ligji për Financat e Pushtetit Lokal përcakton burimet financiare që janë në dispozicion të komunave në Kosovë*, duke përfshirë të hyrat vetjake të komunave, grantet dhe burimet e tjera financiare që janë të nevojshme për ushtrimin e kompetencave komunale. Sipas këtij ligji, komunat kanë të drejtë të kenë burime të mjaftueshme financiare, të cilat mund t'i disponojnë lirshëm dhe janë ekuivalente me kompetencat e tyre komunale. Ky ligj rregullon në mënyrë të detajuar se cilat janë taksat komunale, qiratë, gjobat, bashkëpagesat dhe të ardhurat e tjera vetanake komunale dhe përcakton grante dhe transferime të tjera për kompetencat e deleguara.

Nenet 155 deri 160 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë dhe neni 20 paragrafi 2 i Ligjit Nr. 139/2015 “Për vetëqeverisjen vendore” theksojnë se propozimet që vijnë në këshill si nismë qytetare kur ato kanë ndikim financiar në buxhetin e njësisë së vetëqeverisjes vendore janë shqyrtuar nga këshilli në rendin e ditës dhe nuk mund të miratohen pa mendimin e kryetarit të njësisë së vetëqeverisjes vendore. Njësitë e qeverisjes vendore janë përgjegjëse për të siguruar që buxhetimi me pjesëmarrje të realizohet në përputhje me ligjin.

Udhëzimet

Udhëzimi Administrativ për Transparencën në Komuna i obligon komunat që të sigurojnë transparencë në shpenzimet e tyre. Secila komunë është e detyruar të publikojë në uebsajtin e vet zyrtar Planin e miratuar buxhetor, Raportet Tremujore të Buxhetit, Kornizën Afatmesme të Shpenzimeve Buxhetore dhe një Raport Përmbledhës Financiar të vitit të kaluar fiskal. Për më tepër, Ministria e Financave nxjerr Qarkoren Buxhetore, e cila është dokumenti udhëzues që Ministria e Financave i dërgon komunës për përgatitjen e propozimit të buxhetit dhe kërkesave të tjera për ndarjen e buxhetit.

Procesi i buxhetimit në Kosovë* përfshin disa hapa të cilët kërkojnë pjesëmarrjen e qytetarëve. Më 15 maj të çdo viti, nxirret qarkorja e parë buxhetore. Gjatë majit dhe qershorit, komunat mbajnë dëgjime të hapura me qytetarë. Qëllimi i këtyre dëgjimeve është identifikimi i nevojave të qytetarëve për planifikimin e investimeve në të ardhmen. Më 30 qershor, Korniza Afatmesme e Shpenzimeve Buxhetore miratohet dhe publikohet në internet. Më 1 shtator, Kryetari i Komunës e miraton Propozimin e Buxhetit dhe e dërgon atë në Kuvendin e Kosovës*. Kuvendit Komunal i kërkohet të mbajë së paku një seancë publike para miratimit të propozimit të buxhetit. Qëllimi i mbajtjes së dëgjimeve publike është të sigurohet që investimet e planifikuara të jenë në përputhje me nevojat dhe kërkesat e qytetarëve. Deri më 30 shtator, propozimi i buxhetit komunal miratohet nga Kuvendi Komunal. Pas miratimit të tij, Kuvendi Komunal e dërgon atë në Ministrinë e Financave. Hapi tjetër përfshin miratimin e propozimit të buxhetit nga Qeveria e Kosovës* deri më 31 tetor dhe dërgimi në Kuvendin e Kosovës*. Së fundi, buxheti i Kosovës* duhet të miratohet deri më 31 dhjetor nga Kuvendi i Kosovës*.

Edhe pse ka një trend pozitiv në bashkitë shqiptare drejt zbatimit të buxhetimit me pjesëmarrje në nivel vendor, zbatimi më i mirë dhe harmonizimi me Udhëzuesin e Buxhetimit me Pjesëmarrje për Qeveritë Vendore në Shqipëri do të mundësonte qeveri vendore më transparente dhe të përgjegjshme. Përveç kësaj, ky set instrumentash, i cili bazohet në praktikat ndërkombëtare dhe metodologjitë e testuara të buxhetimit me pjesëmarrje, ofron mekanizma të përshtatur sipas legjislacionit dhe praktikave buxhetore të qeverisjes vendore në Shqipëri.

Praktikat e mira

Komuna e Prishtinës ka krijuar një platformë online që publikon çdo aktivitet dhe dokument me interes të përgjithshëm për qytetarët e vet. Për shkak të pandemisë COVID-19, Komuna ka vendosur të mbajë takime publike me qytetarët dhe të shmangë takimet personale. Një nga ato takime që do të mbahen lidhet me planifikimin e buxhetit. Kështu, Komuna ka publikuar "Orarin e Dëgjimeve Publike "Online” me Qytetarë për Planifikimin e Buxhetit për vitin 2021", i cili përfshin një tabelë me datat e pesë takimeve që do të mbahen. Komuna ka dhënë udhëzime se si të qasen në takime, kohën kur ato do të mbahen, agjendën e secilit takim dhe linkun për t’u qasur në to.

Bashkia e Elbasanit është një nga bashkitë e para që kanë zbatuar buxhetimin me pjesëmarrje që nga viti 2004. Duke qenë të vetëdijshëm për nivelin e ulët të pjesëmarrjes së grave në procesin e buxhetimit me pjesëmarrje në vitin 2012, bashkia filloi të prezantojë buxhetim me pjesëmarrje me balancë gjinore në bashkëpunim me dy organizata lokale të shoqërisë civile. Duke marrë parasysh disbalancën gjinore në procesin e buxhetimit me pjesëmarrje, bashkia ka bashkëpunoi ngushtë me median dhe organizatat lokale të shoqërisë civile për të diskutuar dhe theksuar rëndësinë  e pjesëmarrjes  së barabartë të grave dhe burrave në proces. Përveç kësaj, u organizuan kurse trajnimi për rritjen e aftësive lehtësuese me zyrtarët publik në bashki për të përmirësuar marrjen e feedback nga gratë. Aktualisht, procesi i buxhetimit vazhdon përmes takimeve konsultuese të organizuara në lagjet e qytetit dhe fshatrat e Elbasanit, duke marrë në konsideratë pikëpamjet e grave dhe burrave.

Konsultime publike

Konsultimi publik është një proces formal, shpesh i kërkuar ligjërisht, për qytetarët dhe palët e tjera të interesit për të dhënë pikëpamjet e tyre në fazat kryesore të procesit të politikave. Mund të jetë online dhe offline, ose një përzierje e të dyjave. Qëllimet e tij kryesore janë të përmirësojnë efikasitetin, transparencën dhe përfshirjen e publikut në vendime të rëndësishme. Bërë në kohën e duhur dhe efektive, konsultimi publik mund të rrisë cilësinë e vendimmarrjes, mund të përmirësojë efektivitetin e kostos, mund të bëjë zgjidhje më të qëndrueshme të politikave, dhe mund të gjenerojë besimin më të madh të publikut në vendimmarrje.

Standardet ndërkombëtare

Format e ndryshme të konsultimit variojnë nga informimi dhe konsultimi i qytetarëve deri te mbledhja e gjerë e ideve për politika, debatet diskutuese dhe asambletë ku qytetarët mund të zhvillojnë zgjidhje të mundshme të politikave për të informuar vendimmarrjen dhe bashkëpunim ku ndërmarrjet sociale, organizatat e shoqërisë civile ose grupet e ekspertëve ose marrin pjesë në hartimin ose ofrimin e shërbimeve.

Për të përmirësuar përfshirjen dhe efikasitetin e konsultimeve publike, çdo autoritet lokal duhet të synojë të ketë një njësi që merr përgjegjësinë për koordinimin e udhëzimeve dhe procedurave për zbatimin e konsultimeve publike, dhe për të siguruar që ato janë në përputhje me legjislacionin në fuqi. Një njësi e tillë gjithashtu mund të trajnojë zyrtarë në departamente të ndryshme për udhëheqjen e konsultimeve publike. Në rastin e autoriteteve më të vogla lokale me burime më të kufizuara, një njësi në ministrinë përgjegjëse të qeverisë qendrore, siç është ministria e zhvillimit rajonal, mund të sigurojë një trajnim dhe mbështetje të tillë në bashkërendimin dhe përditësimin e udhëzimeve dhe procedurave për konsultimet publike në nivel lokal.

Edhe pse nuk ka standarde specifike për zbatimin e konsultimeve publike, pikat në vijim ofrojnë materiale të dobishme referimi:

Konteksti i brendshëm

Konsultimi publik konsiderohet si një formë komunikimi midis organeve drejtuese dhe qytetarëve. Procesi i konsultimit publik është një element jetësor i një qeverie transparente, për faktin se ai u mundëson qytetarëve të diskutojnë dhe monitorojnë punën e pushtetit lokal.

Korniza e Kosovës* është e përcaktuar mirë dhe rregullon konsultimet publike në nivelet qendrore dhe lokale të qeverisjes. Në nivelin qendror, konsultimi publik rregullohet me Rregulloren për Standardet Minimale për Procesin e Konsultimit Publik, e cila përcakton standardet, parimet dhe procedurat e procesit të konsultimit publik midis autoriteteve publike dhe palëve të interesuara në procesin e politikëbërjes dhe vendimmarrjes. Në nivel lokal, ai rregullohet me Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale, Udhëzimin Administrativ për Standardet Minimale të Konsultimit Publik në Komuna dhe Udhëzimin Administrativ për Transparencën në Komuna.

Indeksi i Transparencës në Qeverisjen Komunale 2019 i KDI-së tregon se 29 nga 38 komunat kanë publikuar projektvendimet dhe agjendat e tyre për konsultim publik. Gjithashtu, 28 komuna kanë publikuar projektbuxhetin për konsultim publik. Në përgjithësi, komunat kanë qenë shumë aktive në lidhje me dëgjimet publike që kanë të bëjnë me miratimin e buxhetit.

Një studim i kohëve të fundit nga qendra “Res Publica” mbi konsultimet publike tregon se ka një numër shumë të kufizuar të projekt-akteve të publikuara në faqen zyrtare të institucioneve publike. Në raport, thuhet gjithashtu se vetëm 18% e institucioneve të monitoruara kanë një regjistër për publikimin e projekt- akteve, në përputhje me Ligjin Nr.146/2014 “Për Njoftimin dhe Konsultimin Publik”. Kjo përforcohet nga përvoja e organizatave të shoqërisë civile, ku më shumë se gjysma e tyre nuk pajtohen plotësisht se projektligjet, ligjet dhe politikat e miratuara vendosen në dispozicion të publikut (59%) dhe se projektligjet, politikat dhe ligjet publikohen në kohën e duhur (54%). Dy shqetësimet kryesore të ngritura nga organizatat e shoqërisë civile kanë të bëjnë me cilësinë e vetë proceseve të konsultimit. Së pari, institucionet nuk marrin parasysh rekomandimet e ofruara nga organizatat e shoqërisë civile, dhe së dyti, mungon një argumentim lidhur me këtë çështje. Përveç kësaj, kjo e fundit është në kundërshtim me Ligjin Nr. 146/2014 “Për Njoftimin dhe Konsultimin Publik”.

Legjislacioni

E drejta për konsultim publik rregullohet dhe mbrohet me Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale. Sipas nenit 68 "Çdo komunë mban periodikisht, së paku dy herë në vit, takime publike në të cilat mund të marrë pjesë secili person apo organizatë me interes në komunë." Qëllimi i këtyre takimeve të hapura është të informojë qytetarët për aktivitetin e komunës dhe t'u japë pjesëmarrësve mundësinë për të bërë pyetje dhe për të bërë propozime për përfaqësuesit e zgjedhur lokalë. Komunat janë të detyruara të informojnë qytetarët për çdo plan apo program të rëndësishëm me interes publik.

Strategjia Kombëtare Ndërsektoriale për Decentralizimin dhe Qeverisjen Vendore 2015-2020 përcakton që të gjitha vendimet në nivel vendor do të synohet të merren me pjesëmarrjen e qytetarëve dhe duke ndjekur parimet e barazisë, gjithëpërfshirjes dhe transparencës. Përveç kësaj, Ligji Nr. 146/2014 “Për Njoftimin dhe Konsultimin Publik” specifikon që autoritetet vendore duhet të marrin të gjitha masat e nevojshme për të lehtësuar konsultimin publik, duke përfshirë:

  • Publikimin e projekt-aktit, njoftimin e konsultimit dhe informacionin lidhur me konsultimin mbi projekt-aktin në regjistrin elektronik;
  • Publikimin në programin e transparencës të planit vjetor lidhur me hartimin e politikave, në përputhje me Ligjin Nr. 119/014 “Për të drejtën e informimit”;
  • Sigurimin e informacionit lidhur me të gjitha fazat e njoftimit dhe procesin e konsultimit publik, duke filluar me publikimin e projekt-aktit dhe duke vazhduar me shqyrtimin e komenteve dhe rekomandimeve për përmirësimin e tij, organizimin e debateve publike dhe miratimin e aktit.

I njëjti ligj obligon institucionet publike që të publikojnë të gjitha draftet dhe ligjet e miratuara dhe dokumentet e politikave. Për këtë qëllim, një regjistër elektronik (www.konsultimipublik.gov.al) lejon qytetarët dhe ekspertët që të konsultohen me projektligjet dhe të japin rekomandimet e tyre. Kërkesat e ligjit garantojnë kohë të mjaftueshme (20 ditë) për organizatat e shoqërisë civile për të dhënë mendimin e tyre mbi projektligjet dhe politikat. Gjithashtu, ligji parashikon që një përmbledhje e opinioneve të mbledhura duhet të bëhet publike dhe të jetë pjesë e paketës së projektligjit për miratim. Përkundrazi, nëse rekomandimet nuk pranohen, një përmbledhje e arsyeve për mospranim duhet të bëhet publike.

Për më tepër, ky ligj ofron mundësi për ankesa në rastet kur dispozitat për konsultime nuk respektohen, bazuar në pretendimet e grupeve të interesit. Megjithatë, ligji nuk parashikon ndonjë sanksion administrativ kundër institucionit publik ose personit përgjegjës për njoftim dhe konsultim publik; dhe nuk parashikon ndonjë procedurë për apelimin e vendimit të autoritetit publik.

Udhëzimet

Konsultimet publike rregullohen gjithashtu me Udhëzimin Administrativ për Transparencën në Komuna. Neni 13 i këtij Udhëzimi Administrativ përcakton se "aktet e komunës, të cilat janë në interes për qytetarët i nënshtrohen diskutimit publik para miratimit, duke përfshirë këtu edhe organizimin e debateve në vende rurale.” Ky nen gjithashtu udhëzon që komunat të veprojnë në përputhje me Udhëzimin Administrativ për Standardet Minimale të Konsultimit Publik në Komuna kur bëhet fjalë për konsultime publike, i cili synon të promovojë dhe sigurojë pjesëmarrjen e qytetarëve dhe aktorëve të tjerë në procesin e politikëbërjes dhe vendimmarrjes në nivel lokal. Ky Udhëzim Administrativ "përcakton rregullat, parimet, format, procedurat dhe standardet minimale të konsultimit publik në komuna me rastin e zhvillimit të politikave dhe akteve nënligjore të komunës”.

Qeveria e Kosovës* ka krijuar një platformë (konsultimet.rks-gov.net) e cila përdoret nga të gjitha organet publike për zhvillimin e konsultimeve publike. Udhëzimi Administrativ për Standardet Minimale të Konsultimit Publik në Komuna kërkon nga komunat që të publikojnë projekt propozimet në uebsajtet e tyre zyrtare dhe në Platformën e Konsultimeve Publike në nivel qendror. Çdo komunë duhet të ketë një njësi/zyrtar për komunikim me publikun përgjegjës për koordinimin e procesit të konsultimit publik.

Sipas Udhëzimit Administrativ për Standardet Minimale të Konsultimeve Publike në Komuna, komuna duhet të mbajë konsultime publike për të gjitha dokumentet dhe aktet nënligjore të politikave lokale. Ai gjithashtu përcakton format dhe teknikat e konsultimit publik, të cilat duhet të përfshijnë takime konsultative publike, konsultime publike me shkrim dhe elektronike, publikim në uebsajtin e komunës dhe platformat përkatëse, dhe forma të tjera të konsultimit publik si konferenca, intervista, konsultime me grup të caktuar të interesave, sondazhe opinioni, panele me qytetarë, stenda nëpër rrugë, takime me këshillat e fshatrave, lagjeve dhe vendbanimeve urbane. Ky Udhëzim Administrativ, i cili funksionon si udhëzues, rregullon gjithashtu standardet, fazat dhe afatet e konsultimeve publike.

Për të rritur në mënyrë domethënëse pjesëmarrjen e qytetarëve në nivel vendor, autoritetet vendore duhet të zhvillojnë një proces të qartë të njoftimit dhe konsultimit publik në përputhje me Ligjin Nr. 146/2014 “Për Njoftimin dhe Konsultimin Publik”, duke përfshirë rishikimin dhe shqyrtimin e rekomandimeve të ofruara nga qytetarët dhe arsyet përse ndonjë nga rekomandimet është hedhur poshtë.

Praktikat e mira

Komuna e Kamenicës, për shkak të masave parandaluese të lidhura me COVID-19, ka vendosur të mbajë konsultime publike online. Në nëntor 2020, Komisioni Komunal për Harmonizimin e Rregullores Komunale kishte përfunduar një projekt rregullore për të cilën është e nevojshme të mbahet konsultim publik. Kryetari i Komunës nxori vendimin që ky konsultim publik të mbahet online dhe i hapur për të gjithë qytetarët e komunës. Vendimi gjithashtu deklaroi se qytetarët mund t'i adresojnë komentet dhe idetë e tyre në formë të shkruar, duke mos i kufizuar ata që të bashkohen vetëm në takimin online.

Në lidhje me njoftimin dhe konsultimin publik, bashkia e Vaut të Dejës është një nga bashkitë të cilat e kanë përmirësuar ndjeshëm këtë mekanizëm. Dëshmitë tregojnë se konsultimi publik për projekt-aktet në bashkinë e Vaut të Dejës është rritur ndjeshëm nga 9% në 2016 në 86% në 2017, duke qenë një nga bashkitë e para për zbatimin e këtij mekanizmi të pjesëmarrjes së qytetarëve në mënyrë efikase.

Peticione publike

Peticionet publike u mundësojnë qytetarëve të ngrenë çështje me autoritetet publike. Numri i nënshkrimeve të mbledhura mund të tregojë nivelin e mbështetjes për çështjet e ngritura. Ato synojnë ose të ngrenë profilin e çështjes, ose edhe të kërkojnë që të ndërmerren veprime specifike. Peticionet shpesh frymëzohen nga aktiviteti i shoqërisë civile, por ato gjithnjë e më shumë dorëzohen përmes platformave zyrtare, shpesh online, ku peticionet me një numër të caktuar nënshkrimesh do të marrin një përgjigje zyrtare.

Standardet ndërkombëtare

Është e rëndësishme që përgjigja zyrtare të jepet menjëherë dhe që të jepen arsye të qarta dhe të argumentuara për vendimet e marra ose të pa marra në përgjigje të një peticioni publik.

Që peticionet publike të bëhen mjet që rezonon në publikun e gjerë, autoritetet lokale dhe organizatat e shoqërisë civile duhet të rrisin ndërgjegjësimin për natyrën e peticioneve dhe procedurat për mbledhjen e nënshkrimeve dhe parashtresave të peticioneve në komunat e tyre. Gjithashtu duhet dhënë qartësi mbi statusin e nënshkrimeve elektronike për të siguruar që ka transparencë të plotë në lidhje me kushtet që duhet të plotësojë peticioni publik për të marrë përgjigje zyrtare.

Konventat dhe standardet ndërkombëtare të mëposhtme lidhen me peticionet publike:

Konteksti i brendshëm

Peticionet publike janë një mekanizëm tjetër që përdoret për të arritur pjesëmarrjen e qytetarëve. E drejta për peticion duhet të garantohet dhe të përfshihet brenda kornizës ligjore që publiku të jetë në gjendje të propozojë miratimin, ndryshimin ose shfuqizimin e çdo akti që i intereson. Për fat të mirë, e drejta për peticion është e rregulluar mirë në Kosovë*. Ligji për Vetëqeverisjen Lokale dhe Udhëzimi Administrativ për Transparencën në Komuna e parashikojnë dhe e rregullojnë këtë të drejtë, duke u mundësuar qytetarëve të Kosovës* t'u drejtohen komunave të tyre sa herë që kanë kërkesë apo shqetësim.

Peticionet publike janë një mekanizëm i rëndësishëm për autoritetet publike për tu angazhuar me njerëzit të cilëve u shërbejnë e për të mbrojtur interesin publik, si dhe për qytetarët që të marrin pjesë në procesin demokratik dhe të ndikojnë në debatin dhe vendimet politike. Megjithatë, ndërsa peticionet publike janë të përhapura në nivel qendror, nuk ka të dhëna zyrtare rreth peticioneve publike në nivel vendor.

Legjislacioni

Ligji për Vetëqeverisjen Lokale rregullon të drejtën për peticion. Sipas nenit 69, "Çdo person apo organizatë me interes në komunë ka të drejtën e prezantimit të peticionit në kuvendin e komunës për çfarëdo çështje lidhur më përgjegjësitë dhe kompetencat e komunës." Ato peticione duhet të shqyrtohen nga kuvendi komunal në përputhje me statutin e tij dhe rregulloren e punës.

Neni 104 i Rregullores së Kuvendit përcakton të drejtën e individëve dhe grupeve për t’ju drejtuar qeverisë me një peticion. Jo më vonë se 45 ditë nga data e marrjes së peticionit, kryetari i komisionit të autoriteteve publike paraqet peticionin në komision, gjithashtu propozon alternativa ligjore dhe mënyra për zgjidhjen ose refuzimin e tij. Dërguesit e peticionit njoftohen për hapat e ndërmarrë dhe zgjidhjen e çështjes/ve të peticionit.

Udhëzimet

Udhëzimi Administrativ për Transparencën në Komuna rregullon të drejtën për peticion në më shumë detaje. Neni 9 u mundëson qytetarëve të paraqesin një peticion për çdo çështje për të cilën komuna është përgjegjëse. Këto peticione duhet t'i drejtohen kuvendit komunal. Qytetarët kanë të drejtë t'i drejtohen një numri të pakufizuar peticionesh kuvendit komunal për çështje që lidhen me rregullimin e qytetit, ruajtjen e rendit dhe infrastrukturës së qytetit, urbanizimin e qytetit dhe fshatit, mirëmbajtjen e mjedisit të jetesës, zbatimin e vetëqeverisjes dhe çdo çështje tjetër të rëndësishme për jetën e popullatës lokale. Kuvendi komunal duhet t'i shqyrtojë peticionet brenda afatit ligjor prej 30 ditësh.

Me qëllim rritjen dhe mbështetjen e reformave në nivel vendor, por në të njëjtën kohë ballafaqimin me shqetësimet e qytetarëve, autoritetet vendore duhet të zhvillojnë dhe zbatojnë një proces gjithëpërfshirës mbi mënyrën e paraqitjes dhe trajtimin e peticioneve publike në përputhje me Ligjin Nr. 44/2015 “Për Kodin e Procedurave Administrative”. Procedura e peticionit duhet të jetë e aksesueshme për publikun.

Praktikat e mira

Bashkësia Islame e Kosovës* ka kërkuar ndërtimin e një xhamie të madhe në qendër të Prishtinës prej vitesh. Pas shumë negociatave që kanë zgjatur disa vjet, Komuna e Prishtinës dhe BIK-u ranë dakord që xhamia të ndërtohet në lagjen Dardania dhe në vitin 2012 filluan punimet e para ndërtimore të xhamisë. Në vitin 2017, një peticion online u nis nga një grup joformal i qytetarëve për të kundërshtuar ndërtimin e një xhamie të re në Komunën e Prishtinës. Ata u kanë kërkuar qytetarëve që t’i mbështesin. Sipas peticionerëve xhamia e planifikuar nuk ishte në harmoni me objektet e zonës në tërësi dhe ata kanë kërkuar të mos lejojnë ndërtimin e xhamisë në formën e propozuar. Sidoqoftë, ky peticion nuk ishte i suksesshëm dhe procesi i ndërtimit të xhamisë filloi në vitin 2020.

Më 3 dhjetor 2016, në Ditën Ndërkombëtare të Personave me Aftësi të Kufizuara, një grup organizatash të shoqërisë civile organizuan një demonstrim dhe nënshkruan një peticion për Bashkinë e Tiranës. Ata kërkuan nga autoritetet vendore që të respektojnë të drejtat e njeriut dhe mirëqenien e personave me aftësi të kufizuara dhe të zbatojnë më mirë shërbimet sociale për këtë grup njerëzish. Zëvendëskryetari i atëhershëm i Bashkisë së Tiranës theksoi se bashkia do të mbështesë kërkesat e tyre.

Referendumet lokale

Referendumet lokale, të cilat janë të përhapura në shtetet anëtare të Këshillit të Evropës, ofrojnë një mekanizëm për autoritetet lokale për të shprehur vullnetin e qytetarëve për çështje konkrete që ndikojnë drejtpërdrejt në jetën e tyre të përditshme ose që qytetarët të propozojnë një iniciativë që ata do të donin ta shihnin të zbatuar, apo edhe për të bllokuar një vendim të planifikuar.

Standardet ndërkombëtare

Kur iniciohet nga qytetarët ose grupet e palëve të interesit, referendumi mund të jetë pjesë e një fushate kundër një ndikimi të perceptuar të dëmshëm në jetesën e tyre ose mjedisin natyror, siç është plani për park të ri industrial, tuneli për të drejtuar përsëri makinat nën një lumë ose ndonjë zhvillim tjetër urban.

Aty ku ekziston si legjislacioni që parashikon referendume lokale, ashtu edhe udhëzime se si të mbahen referendumet, zakonisht ekziston një përqindje minimale e popullsisë me të drejtë vote, nënshkrimet e së cilës kërkohen për të iniciuar një referendum. Në disa raste, kryetari i komunës ose këshilli i zgjedhur gjithashtu mund të vendosë për të formuluar një pyetje për një referendum lokal. Në varësi të kornizës legjislative, referendumet mund të jenë detyruese për qeverisjen lokale ose konsultative, ku vendimi përfundimtar i takon këshillit të zgjedhur.

Është e rëndësishme që legjislacioni dhe procedurat të jenë të qarta, në mënyrë që qytetarët të dinë kornizën brenda të cilit do të veprojnë rezultatet e një referendumi dhe çfarë përgjigje kërkohet nga këshilli ekzekutiv ose i zgjedhur i autoritetit lokal. Ashtu si me peticionet publike, është e rëndësishme të rrisni ndërgjegjësimin për procedurat për mbledhjen e nënshkrimeve dhe statusin e nënshkrimeve elektronike për të siguruar që ka transparencë të plotë në lidhje me kushtet që duhet të përmbushen para se të mbahet referendumi. Transparenca në financimin e partive politike duhet të zbatohet edhe për financimin e një fushate referendumi, duke përfshirë kufijtë e shpenzimeve dhe një auditim të pavarur të financimit dhe shpenzimeve.

Konventat dhe standardet ndërkombëtare të mëposhtme lidhen me referendume:

Konteksti i brendshëm

E drejta për referendum është e rregulluar me Kushtetutën e Kosovës*, e cila thotë se një referendum duhet të shpallet dhe mbahet në përputhje me ligjin në fuqi. Megjithatë, Kuvendi i Kosovës* nuk ka nxjerrë kurrë një ligj që do të rregullonte në mënyrë specifike procesin e mbajtjes së një referendumi. Ligji për Vetëqeverisjen Lokale përfshin referendumin si mekanizëm për pjesëmarrjen e qytetarëve dhe demokracinë e drejtpërdrejtë. Për shkak të faktit se nuk ekziston Ligji për Referendume, tani referendumi lokal ose çfarëdo forme referendumi nuk mund të mbahet në Kosovë*.

Ideja e zhvillimit të referendumeve në Shqipëri, është bërë objekt kryesor i debateve politike, veçanërisht kur trajtimi i mosmarrëveshjeve politike dhe debateve politike nuk arrijnë të gjejnë konsensus. Edhe pse çdo debat politik përmend idenë e një referendumi, sapo të arrihet konsensusi politik ideja e një referendumi hidhet poshtë.

Ndryshe nga shumë vende të tjera të botës, ku organizimi dhe zhvillimi i referendumeve është një gjë e zakonshme, Shqipëria ka parë vetëm tre referendum që nga fundi i diktaturës.

E para u mbajt në 1994 me qëllim miratimin e Kushtetutës së re Shqiptare. E dyta u organizua më 29 qershor 1997, së bashku me zgjedhjet për parlamentin e ri, ku qytetarët votuan nëse Shqipëria duhet të jetë monarki apo republikë. Në 1998, u organizua referendumi i tretë për të votuar Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë.

Edhe pse referendumet vendore janë një nga format e shprehjes së demokracisë së drejtpërdrejt në qeverisjen vendore ku qytetarët vendosin për çështje me rëndësi për komunitetin, nuk ka asnjë rast konkret të ndonjë referendumi vendor të mbajtur në Shqipëri.

Legjislacioni

Referendumet lokale rregullohet me Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale. Neni 71 përcakton që qytetarët e komunës mund të kërkojnë që rregullorja e miratuar nga kuvendi i komunës t'i nënshtrohet referendumit. Kërkesa duhet t'i paraqitet Kryetarit të Kuvendit Komunal brenda 30 ditëve nga data e miratimit të rregullores dhe duhet të nënshkruhet nga 10% e votuesve të regjistruar të komunës.

Neni 108, paragrafi 4, i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë përcakton se “vetëqeverisja në njësitë vendore ushtrohet nëpërmjet organeve të tyre përfaqësuese dhe

referendumeve vendore. Parimet dhe procedurat për zhvillimin e referendumit vendor parashikohen me ligj në përputhje edhe me nenin 151 paragrafi 2“.

Ligji 139/2015 "Për Vetëqeverisjen Lokale", njeh të drejtën për të mbajtur një referendum vendor. Në mënyrë të veçantë, neni 18, paragrafi 2, i këtij ligji parashikon, ndër të tjera, që "këshillimi me publikun bëhet përmes marrjes së nismës për organizimin e referendumeve vendore".

Në Kodin Zgjedhor, termi referendum nënkupton ushtrimin e drejtpërdrejtë të sovranitetit të popullit, përmes votimit, për një çështje ose ligj të caktuar.

Grupi i rregullave për referendumet daton në vitin 2003, kur u parashikua për herë të parë nga Kodi Zgjedhor, i cili i është nënshtruar disa ndryshimeve në kuadër të reformave të diskutueshme zgjedhore, megjithatë, dispozitat për referendumin janë përjashtuar gjithmonë nga të qenit pjesë e këtij procesi.

Sipas nenit 132 të Ligjit Nr.9087, datë 19.6.2003 Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë, nisma për referendum vendor mbi një çështje të qeverisjes vendore mund të ushtrohet nga:

-10 për qind e zgjedhësve të regjistruar në listat e zgjedhësve të komunës ose bashkisë ose 20 mijë prej tyre, cilado shifër të jetë më e vogël, kanë të drejtën e referendumit vendor për një çështje të qeverisjes vendore në bashkinë ose komunën përkatëse.

- Një numër këshillash bashkiakë ose komunalë, që përfaqësojnë jo më pak se një të tretën e popullsisë  së  një qarku, kanë të drejtë të kërkojnë zhvillimin e një  referendumi për një çështje të qeverisjes vendore në nivel qarku.

Referendumi vendor mund të mbahet për një çështje të qeverisjes vendore që është gjithashtu një çështje me rëndësi të veçantë. Një referendum për të njëjtën çështje nuk mund të mbahet me të njëjtën njësi të qeverisjes vendore pa kaluar tre vjet nga referendumi paraprak.

Referendumet vendore nuk mund të mbahen më vonë se tre muaj nga përfundimi i mandatit të organeve të qeverisjes vendore, as më herët se tre muaj pas takimit të parë të këshillave vendorë. Nëse njoftohen zgjedhjet e parakohshme në një njësi të qeverisjes vendore, Kodi Zgjedhor kërkon që procedura për zhvillimin e një referendumi vendor në atë njësi të pezullohet deri në tre muaj pas fillimit të mandatit të organit të qeverisjes vendore. Një kusht tjetër për kërkesat për referendum është fakti që ato kërkesa nëse nuk kalojnë të gjitha procedurat e përcaktuara në Kodin Zgjedhor, deri më 15 mars të çdo viti, pavarësisht se kur janë paraqitur, shtyhen për vitin pasardhës.

Për administrimin e referendumeve vendore, Kodi Zgjedhor i beson Komisionit Qendror Zgjedhor (KQZ), organi i cili e kryen këtë detyrë përmes Komisionit Zgjedhor të Pushtetit Vendor (KQZ). KQZ administron referendumin vendor në përputhje me procedurat e parashikuara për zhvillimin e zgjedhjeve vendore, duke theksuar se kjo detyrë duhet të realizohet për aq sa është e mundur ose e nevojshme.

Udhëzimet

Aktualisht, nuk është miratuar një udhëzues specifik i cili rregullon referendumet lokale. Në rastet e referendumeve lokale, komuna do të vendosë për referendumin në bazë të nenit 71 të Ligjit për Vetëqeverisjen Lokale.

Sipas llojit të aktit ose çështjes së ngritur, Kushtetuta Shqiptare parashikon tre lloje të referendumeve: kushtetuese, legjislative dhe referendum për një çështje me rëndësi të veçantë. Neni 150 paragrafi 3 deklaron se: "parimet dhe procedurat për zhvillimin e një referendumi, dhe vlefshmëria e tij, parashikohen me ligj".

Bazuar në këtë dispozitë kushtetuese, Kuvendi i Shqipërisë miratoi Kodin Zgjedhor, ligjin nr. 8609/2000. Çështjet e referendumit trajtohen në nenet 114-128 të këtij Kodi. Këto dispozita, me ndryshime të vogla dhe jo thelbësore, u përfshinë gjithashtu në Kodin Zgjedhor të miratuar me ligjin nr. 9087/2003. Reformat legjislative të Kodit Zgjedhor të zbatuara deri në vitin 2008, nuk trajtuan, në asnjë rast, çështjen e referendumeve. Ligji nr.10019/2008 “Kodi Zgjedhor i Republikës së Shqipërisë”, i amenduar nuk përmban dispozita për referendumet, por një dispozitë kalimtare, neni 185, ku thuhet se “dispozita për referendumet (Pjesa IX e ligjit nr.9087/2003) si dhe çdo pjesë e dispozitave të tij që ka lidhje me të mbetet në fuqi deri në miratimin e ligjit të ri për referendumet e përgjithshme dhe vendore.

Administrimi i procesit të referendumeve dhe nxjerrja e rezultatit të tyre bëhen në përputhje me këtë Kod. Edhe pse Kodi Zgjedhor i miratuar me ligjin nr. 9087/2003, u shfuqizua, pjesa e nëntë e tij "Referendumet" u la në fuqi. Ligji për referendumet nuk është miratuar deri më sot.

Analiza e dispozitave të Kodit Zgjedhor në lidhje me referendumet tregon mangësi, pasiguri dhe papajtueshmëri me Kushtetutën në disa raste. Kjo dëshmohet nga gjetjet e Komisionit të Venecias dhe OSBE / ODIHR.

Kodi nuk trajton çështjet e financimit të fushatës së referendumit në lidhje me burimin e fondeve dhe përdorimin e tyre, transparencën, raportimin dhe auditimin e këtyre shpenzimeve.

Praktikat e mira

Për shkak të mungesës së Ligjit për Referendum, nuk ka pasur raste apo praktika të mira lidhur me këtë çështje.

Një nga praktikat e mira është nisma Localgate.al (www.portavendore.al), e cila funksionon si një platformë në mbështetje të demokracisë lokale. Kjo është një nismë e Fondacionit Shoqëria e Hapur për Shqipërinë (OSFA) dhe 'Lëviz Shqipëri' ('Move Albania'), e zbatuar me mbështetjen e Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim, e cila synon të ofrojë informacion për qytetarët dhe organizatat e shoqërisë civile në lidhje me funksionin, kompetencat dhe specifikat e njësive të vetëqeverisjes vendore.

Platforma synon të promovojë referendumet si forma të demokracisë lokale dhe siguron informacion të thjeshtuar se si të zhvillohen referendumet (përfshirë ato lokale).