Հայաստան

Միջազգային ստանդարտներ

Միջազգային չափանիշները նպաստում են հասարակության և պետական ​​կառույցների և պաշտոնատար անձանց միջև վստահության ամրապնդմանը: Կարևոր է, որ և՛ քաղծառայողների և՛ ընտրված պաշտոնատար անձանց համար կազմվեն վարքագծի կանոնագրքեր, և որ կանոնագրքերի ամբողջական ընկալումն ապահովելու համար երաշխավորվի բոլոր պաշտոնատար անձանց վերապատրաստումը և ուղղորդումը: Կանոնագրքի պահանջները խախտելու դեպքում կարգապահական միջոցները և պատժամիջոցները պետք է հստակ ամրագրվեն և հետևողականորեն կիրառվեն:

• Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի Պետական պաշտոնյաների վարքագծի կանոնների վերաբերյալ առաջարկությունները և Տեղական և տարածքային կառավարման մեջ ներգրավված բոլոր անձանց վարքագծի եվրոպական կանոնագիրքը Եվրոպայի տեղական և տարածքային իշխանությունների համար ելակետային տեքստեր են՝ ուղղված բարեվարքության երաշխավորմանը։
•  Եվրոպայի խորհրդի «Տեղական մակարդակում հանրային էթիկայի մասին» հակիրճ ձեռնարկում ներկայացվում է հանրային էթիկայի լավագույն գործելակերպի ամփոփ նկարագիրը։ Դրանք լրացվում են Հանրային էթիկայի ուղեցույցով։ Այն իրենից ներկայացնում է   հանրային կազմակերպություններում հանրային էթիկայի կիրառման գործնական քայլերի վերաբերյալ կենդանի փաստաթուղթ, որը պարունակում է դեպքերի ուսումնասիրություններ և օրինակներ Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրներից:
• ՏՀԶԿ Հանրային բարեվարքության վերաբերյալ առաջարկությունը ուշադրությունը ժամանակավոր բարեվարքությունից տեղափոխում է դեպի համատեքստից բխող, վարքագծային և ռիսկի վրա հիմնված մոտեցման` շեշտը դնելով ամբողջ հասարակության բարեվարքության մշակույթի ձևավորման վրա։
•  Կառավարության և քաղաքացիական ծառայության էթիկայի արդյունավետ ստանդարտների ներդրման վերաբերյալ «Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ»-ի միջազգային այս փաստաթուղթը տրամադրում է գործնական մեխանիզմներ ընտրված պաշտոնատար անձանց և քաղաքացիական ծառայողների համար՝ էթիկական բարեվարքության բարձր ստանդարտների ինստիտուցիոնալացման նպատակով։

Ներքին համատեքստ

2018 թվականին «Հանրային ծառայության մասին» նոր օրենքի ընդունումը փոխեց պետական ​​և տեղական ինքնակառավարման մարմինների մոտեցումները էթիկայի և վարքագծի կանոնների, ինչպես նաև էթիկայի հանձնաժողովների ձևավորման և բարեխղճության չափանիշների առաջմղման վերաբերյալ։

ԿԿՀ-ն ստեղծվել է որպես էթիկայի կանոնները կարգավորող մարմին և պատասխանատու է վարքագծի հիմնական սկզբունքների մեկնաբանման, հանրային ծառայողների, պաշտոնյաների համար ստանդարտ վարքագծի կանոնների մշակման և ոլորտային վարքագծի կանոնների ուղեցույցներ սահմանելու համար։ Ակնհայտ է, որ 2019 թվականի նոյեմբերին ԿԿՀ-ի ստեղծումը նշանավորեց նոր դարաշրջան, առաջացնելով նոր ակնկալիքներ էթիկական կառավարման և հաշվետվողականության վերաբերյալ։ Սակայն ԿԿՀ-ի կայացումը և լայնածավալ գործունեությունը դանդաղ են ընթանում։

Օրենսդրություն

Հայաստանում էթիկայի համակարգը ապակենտրոնացված է.

ԿԿՀ-ն գործում է որպես էթիկայի վերահսկող մարմին պետական ​​պաշտոններ զբաղեցնող անձանց համար, բայց ոչ պատգամավորների, դատավորների, դատախազների, քննիչների, որոնք պետք է ստեղծեն սեփական էթիկայի հանձնաժողովներ։ Այն չի կարգավորում հանրային ծառայողների հետ կապված էթիկական խնդիրները, բացառությամբ անհամատեղելիության պահանջների կամ այլ սահմանափակումների։

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը պահանջում է աջակցել խորհրդարանական էթիկայի կարգավորմանը։ Մասնավորապես, Սահմանադրության 107-րդ հոդվածում նշվում է, որ Ազգային ժողովի որոշմամբ կարող են ստեղծվել ժամանակավոր հանձնաժողովներ՝ պատգամավորական էթիկայի հետ կապված հարցերի քննարկման և Ազգային ժողովին կարծիքներ ներկայացնելու համար։

Հայաստանի օրենսդրության համաձայն` Հայաստանում հանրային ծառայողների էթիկայի կանոնները կարգավորող հաստատությունները հետևյալն են՝

• ԱԺ էթիկայի հարցերով հանձնաժողով,
• Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողով,
• Սահմանադրական դատարան,
• Դատավորների ընդհանուր ժողովի էթիկայի և կարգապահական կոմիտե,
• գլխավոր դատախազին կից էթիկայի հանձնաժողով,
• էթիկայի հանձնաժողովներ, որոնք ստեղծվել են ծառայությունների այնպիսի տեսակների համար, ինչպիսիք են քաղաքացիական, հարկային, մաքսային, դիվանագիտական ծառայությունները և այլն,
• պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների կադրային ստորաբաժանումներում նախատեսված բարեվարքության հարցերով կազմակերպչի պաշտոնը։

Ինչ վերաբերում է այլ համայնքային ծառայություններին և համայնքային պաշտոնյաներին, ապա էթիկայի հանձնաժողովների ձևավորման գործընթացը դեռևս օրենքով չի կարգավորվել։ Մշակված և հստակեցված չեն նաև համայնքների ավագանու անդամների էթիկայի հանձնաժողովների ստեղծման և էթիկայի կանոնների սահմանման մեխանիզմները։

Հանրային ծառայողների էթիկայի հանձնաժողովները հետամուտ են լինում անհամատեղելիության պահանջների և այլ սահմանափակումների, վարքագծի կանոնների խախտման և իրավիճակային շահերի բախման դեպքերի վերաբերյալ դիմումներին և առաջարկներ են մշակում համապատասխան կառույցներին կամ պաշտոնատար անձանց՝ խնդրո առարկա շահերի բախման իրավիճակը կանխելու կամ վերացնելու համար։

«Հանրային ծառայության մասին» օրենքի 46-րդ հոդվածի համաձայն՝ bարեվարքության հարցերով կազմակերպիչը հանրային ծառայողներին տրամադրում է անհամատեղելիության պահանջների, այլ սահմանափակումների, վարքագծի կանոնների վերաբերյալ մասնագիտական խորհրդատվություն, ներկայացնում շահերի բախման իրավիճակի լուծմանն ուղղված քայլեր ձեռնարկելու վերաբերյալ առաջարկություն։

Ուղեցույցներ

«Հանրային ծառայության մասին» օրենքը սահմանում է, որ հանրային ծառայողների վարքագծի տիպային կանոնները սահմանվում են ԿԿՀ-ի կողմից՝ «Հանրային ծառայության մասին» օրենքով սահմանված վարքագծի սկզբունքների հիման վրա։ Թեև անձնաժողովը սկսել է գործել 2019 թվականից, վարքագծի տիպային կանոնների մշակումը դեռ չի ավարտվել։ Հանրային ծառայողի վարքագծի կանոնները սահմանվում են կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի կողմից մշակված վարքագծի տիպային կանոնների հիման վրա։

Հիմնական խնդիրն այն է, որ ոչ «Հանրային ծառայության մասին», ոչ էլ «Տեղական ինքնակառավարման մասին» օրենքը չի կարգավորում համայնքների ավագանիների վարքագծի կանոնագրքերի ստեղծման կարգը։ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը սահմանում է հանրային ծառայողների վարքագծի կանոնագրքերի բնորոշ կանոնները։

Դատավորների էթիկայի և կարգապահական հարցերի հանձնաժողովի ձևավորումը կարգավորվում է Դատական ​​օրենսգրքով, որը սահմանում է դատավորների ընդհանուր ժողովի կողմից Էթիկայի և կարգապահական հանձնաժողովի ձևավորման պայմանները։ Դատավորների էթիկայի և կարգապահական հարցերի հանձնաժողովը բաղկացած է ութ անդամից՝ վեց դատավոր և երկու ոչ դատավոր։ Էթիկայի և կարգապահական հարցերի հանձնաժողովը դատավորի նկատմամբ հարուցում է կարգապահական վարույթ և իրականացնում Դատական ​​օրենսգրքով նախատեսված այլ գործառույթներ։

Ինչ վերաբերում է դատախազներին, ապա «Դատախազության մասին» օրենքը նախատեսում է, որ էթիկայի հանձնաժողովը բաղկացած է յոթ անդամից, այդ թվում՝ մեկ գլխավոր դատախազի տեղակալ, երեք իրավաբան, երեք դատախազ։ Էթիկայի հանձնաժողովը նախագահում է գլխավոր դատախազի տեղակալը։ «Դատախազության մասին» օրենքով սահմանված կարգապահական տույժը նշանակվում է գլխավոր դատախազի կողմից՝ էթիկայի հանձնաժողովի համապատասխան դրական եզրակացության հիման վրա։

Խորհրդարանական էթիկայի ժամանակավոր հանձնաժողովի ստեղծման, գործունեության և ընթացակարգի հիմնական պահանջները սահմանված են «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքով։ Այդուհանդերձ, ինչպես վկայում է Ազգային ժողովի հաստատված պրակտիկան, ԱԺ նախորդ նստաշրջաններում պատգամավորական էթիկայի ժամանակավոր հանձնաժողովի ձևավորում դեռևս տեղի չի ունեցել։

Հարկ է նշել, որ 2019 թվականից սկսած ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագրի (ՄԱԶԾ) «Ժամանակակից խորհրդարան՝ ժամանակակից Հայաստանի համար» ծրագիրն աջակցություն է տրամադրում Ազգային ժողովին՝ բարելավելու խորհրդարանական բարեվարքության համակարգը, որը ներառում է Ազգային ժողովի անդամների էթիկայի կանոնագրքի մշակումը։

Քննիչների, ինչպես նաև այլ իրավապահ մարմինների, ազգային անվտանգության, ոստիկանության, քրեակատարողական և հարկադիր ծառայությունների համար ստեղծված կարգապահական հանձնաժողովները չեն կարգավորում վարքագծի կանոնների պահպանումը։ Այդ իսկ պատճառով էթիկայի հանձնաժողովների ձևավորման գործընթացը իրավաբանորեն դեռ ավարտված չէ։

Միջազգային ստանդարտներ

Բողոքարկման մեխանիզմների նկատմամբ վստահություն ապահովելու համար տեղական մարմինները պետք է ձգտեն արագ և համապարփակ քննարկել և կարգավորել յուրաքանչյուր բողոք: Բողոքարկման մեխանիզմները կարելի է ավելի մատչելի դարձնել՝ կիրառելով մեկ պատուհանի սկզբունքը, որպեսզի քաղաքացիները կարիք չունենան որոնումներ կատարել տարբեր գրասենյակների և կայքերի միջև:

Եթե ​​կառավարությունը նախաձեռնող լինի բողոքների կրկնվող պատճառների վերացման հարցում, բողոքարկման մեխանիզմների միջոցով հնարավոր կլինի նաև բացահայտել ծառայությունների մատուցման նոր մոտեցումներ և բարձրացնել քաղաքացիների մասնակցությունը։ Այդ նպատակով բողոքարկման մեխանիզմների կիրառման հետ մեկտեղ պետք է անցկացվեն մատուցվող ծառայությունների պարբերական գնահատումներ, այդ թվում` հասարակական կարծիքի հարցումներ, ինչպես նաև տեղական իշխանությունների հետ փորձի և գործիքների փոխանակում` խրախուսելու լավ փորձի և արդյունավետ գործիքների ավելի լայն կիրառումը:

Հանրային ծառայությունների բողոքարկման մեխանիզմների վերաբերյալ չկան հատուկ միջազգային չափանիշներ: Սակայն, բողոքներին արձագանքելու մեխանիզմներն ու ընթացակարգերը ներառված են տեղական մարմինների գործերին հանրության մասնակցության իրավունքի միջազգային իրավական փաստաթղթերում, և քաղաքացիական հասարակության համար առկա են բազմաթիվ օգտակար ուղեցույցներ և ձեռնարկներ:

• Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայի Տեղական իշխանությանը մասնակցելու մասին լրացուցիչ արձանագրությունը ապահովում է այդ իրավունքի միջազգային իրավական երաշխիքը այդ թվում քաղաքացիների բողոքներին և առաջարկներին պատասխանելու մեխանիզմների և ընթացակարգերի ստեղծումը
• Թրանսփարենսի ինթերնեշնլի այս փաստաթղթում նկարագրվում են համայնքային բողոքներին ընթացք տալու մեխանիզմ կիրառելու լավագույն գործելակերպերը:

• Դանիայի փախստականների խորհրդի ձեռնարկում նկարագրվում է, թե ինչպես կարելի է ստեղծել և կառավարել բողոքների մեխանիզմները:
• Վորլդ Վիժն կազմակերպության այս փաստաթղթում նկարագրվում են զարգացման գործակալությունների կողմից կիրառվող գործիքները՝ բողոքներ ստանալու համար:

Ներքին համատեքստ

Բողոքների մեխանիզմները՝ որպես պետական ​​մարմիններին դիմելու իրավունքի բաղադրիչ, կարգավորվում են Հայաստանի Սահմանադրության 53-րդ հոդվածով, որով յուրաքանչյուր ոք ունի անհատապես կամ այլոց հետ մեկտեղ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ու պաշտոնատար անձանց հանրագիր ներկայացնելու և ողջամիտ ժամկետում պատշաճ պատասխան ստանալու իրավունք։

Բողոքների մեխանիզմների մշակումը կարևոր նշանակություն ունի խնդիրները բացահայտելու, դրանք լուծելու և պետական ​​ծառայությունները բարելավելու տեսանկյունից՝ հասարակության վստահությունը բարձրացնելու համար։ Այն առանձնահատուկ նշանակություն ունի տեղական մակարդակի համար, քանի որ վերջինս քաղաքացիների համար առաջին կապուղին է հանրային ծառայություններից օգտվելու հարցում, և դրանք կարևոր է մշակել թափանցիկության և հրապարակայնության սկզբունքներին համապատասխան։

Հայաստանում ՏԻՄ համակարգը դեռ ձևավորման փուլում է և հարյուրավոր համայնքներ դեռ պետք է անցնեն միավորման/խոշորացման գործընթացով։ Բացի այդ, իրավաբանորեն այն այնքան էլ լավ չի սահմանված, քանի որ դեռևս շատ հարցեր լուծվում են կենտրոնական կամ մարզպետի մակարդակով, և առկա է սեփական հարցերը լուծելու նախաձեռնության պակասի խնդիր, կախվածություն կենտրոնական մակարդակի որոշումների կայացումից, ինչպես նաև անկախության բացակայություն (որից զրկելը հնարավոր է)։

Բարձր որակի հանրային ծառայություններ ապահովելու նպատակով ՀՀ արդարադատության նախարարությունը Երևանի կենտրոնում ստեղծեց առաջին Հանրային ծառայությունների միասնական գրասենյակը՝ համախմբելով ՔԿԱԳ, Իրավաբանական անձանց պետական ​​ռեգիստրի, Պետական ​​եկամուտների կոմիտեի Ազգային արխիվի, Սոցիալական ապահովության ծառայության, Միգրացիոն ծառայության, Կադաստրի կոմիտեի, Թաղման բյուրոյի, ինչպես նաև նոտարների ծառայությունները։ Հանրային ծառայությունների միասնական գրասենյակը ստեղծվել է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2019-2023 թվականների գործողությունների ծրագրին համապատասխան՝ հանրային ծառայություններից օգտվող քաղաքացիների սպասարկումը բարելավելու նպատակով։ Այն հիմնված է հանրային ծառայությունների մատուցման մեկ պատուհանի սկզբունքի վրա։ Ընդհանուր առմամբ, հետադարձ կապի համակարգը, այդ թվում՝ վիճակագրական և բովանդակային վերլուծությունը, երկրում լավ զարգացած չէ։

Ուղեցույցներ

Ներկայումս բողոքարկման մեխանիզմների մշակման կոնկրետ չափորոշիչներ չկան, քանի որ այդ մեխանիզմները պետք է հարմարեցվեն տեղական համատեքստին՝ հաշվի առնելով գործոնները, ինչպիսիք են մշակութային նորմերը, գոյություն ունեցող հաստատությունները, սոցիալական մոդելները և այլն: Չնայած չկան բողոքարկման մեխանիզմի զարգացման կոնկրետ դրույթներ, գոյություն ունի հիմնարար սկզբունքների շուրջ ընդհանուր կոնսենսուս, ինչը ենթադրում է, որ մեխանիզմը պետք է լինի թափանցիկ, անկախ, հաշվետու, մատչելի, անվտանգ և դյուրին օգտագործման համար:

Իռլանդիայի կառավարության հաջողված փորձը ցույց է տալիս, որ «բողոքի ձևը լրացնելու համար պետք է լինի համեմատաբար հեշտ և տեղեկատվության պահանջները պետք է հասցվեն նվազագույնի»: Բացի դրանից, բողոք ներկայացնելու մեխանիզմը «պետք է դարձնել հասարակության անդամների համար հնարավորինս հեշտ»: Տեղական իշխանությունները պետք է ամեն ջանք գործադրեն բողոքարկման մեխանիզմը հրապարակայնացնելու նպատակով:

Հարկ է նշել նաև Թրանսփարենսի ինթերնեշնլի կողմից մշակցված արդյունավետ բողոքարկման մեխանիզմների  կիրառման լավագույն փորձի մասին ուղեցույցը։ Այս ուղեցույցի նպատակն է առանձնացնել ուղենշող սկզբունքներ ու հաջողված փորձեր՝ ստեղծելու և կիրառելու բողոքարկման մեխանիզմներ, որոնք քաղաքացիների համար կապահովեն անվտանգ ուղիներ մասնավոր և հանրային կառույցների հետ կապված ցանկացած կոռուպցիոն ռիսկի կամ միջադեպի մասին ահազանգելու։

Միջազգային ստանդարտներ

Բողոքների լուծման մեխանիզմներն առաջնային ծառայություն են, որն օգտագործվում է քաղաքացիների կողմից` բողոքների և (կամ) գանգատների արդյունավետ կարգավորման նպատակով: ԲԼՄ-ներից կարող են օգտվել նաև մասնավոր ընկերությունները` իրենց ռիսկերը մեղմելու համար։ Այդ ամենը հաշվի առնելով, ԲԼՄ-ները վեճերի լուծման արագ և արդյունավետ մեխանիզմ են՝ առանց դատական հայցի ներկայացման անհրաժեշտության:

Բողոքների լուծման արդյունավետ մեխանիզմները ծառայում են կոռուպցիայի և չարաշահումների դրսևորումների բացահայտմանը և կոռուպցիայի կանխարգելմանն ուղղված քաղաքականության ձևավորմանը: Դրանց հասանելիությունը բարելավելու համար կարևոր է բարելավել ԲԼՄ-ների վերաբերյալ հանրային իրազեկությունը և անվճար խորհրդատվություն տրամադրել քաղաքացիներին` բողոքների դիմումների ձևակերպման և ներկայացման գործընթացի վերաբերյալ:

Բողոքների լուծման մեխանիզմների չափանիշները սահմանվում են միջազգային կազմակերպությունների կողմից, այդ թվում՝ Համաշխարհային բանկի, Ասիական զարգացման բանկը (ԱBԲ), Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (ՏՀEԿ), ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագրի (ՄԱ ԶԾ) և Եվրոպական հանձնաժողովի: Այդ չափանիշները հիմնականում ներառված են քաղաքացիների իրավունքների պաշտպանության իրավական դաշտում: Դրանք ներկայացված են հետևյալ ուղեցույցներում.

• Հանրային ծառայությունների հուսալիություն. քաղաքացիների իրավունքների ապահովումը․ ՏՀԶԿ-ի այս փաստաթուղթը վերաբերում է քաղաքացիների` լսելի լինելու իրավունքին` պետական կառույցների կողմից հաստատված իրավական դաշտի միջոցով:
• ՏՀԶԿ, Հանրային ծառայության ղեկավարման և հնարավորությունների խորհրդի հանձնարարական, OECD/LEGAL/0445․ հանձնարարականը նախատեսում է 14 սկզբունք, որոնք կանխորոշում են հանրային ծառայության արդյունավետությունը:
• Ինչպես Եվրամիության մակարդակով բողոք ներկայացնել Եվրոպական հանձնաժողովի միջոցով․ գրքույկ, որը ներկայացնում է քաղաքացիների` Եվրոպական հանձնաժողովին դիմելու և բողոք ներկայացնելու ուղիները։
• Գործարար ծրագրի իրականացման ընթացքում քաղաքացիների իրավունքների պաշտպանության վերաբերյալ միջազգային կառույցների կողմից մշակված ուղեցույցը ներառում է ԱԶԲ-ի՝ «Բողոքների լուծման մեխանիզմների զարգացումը» փաստաթուղթը։

Ներքին համատեքստ

Յուրաքանչյուր պետություն պետք է հանդես գա որպես իր երկրում մարդու հիմնարար իրավունքների պաշտպանության երաշխիք։ Նման պաշտպանության ուղիներից մեկը դատական և ոչ դատական պաշտպանությունն է։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունում ամրագրված է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ դատական պաշտպանության իրավունք։ Այս դրույթը վերաբերում է մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության համար միջազգային ատյաններ դիմելու յուրաքանչյուր մարդու իրավունքին։ Դատական պաշտպանության իրավունքի հետ սերտորեն կապված է արդար դատաքննության իրավունքը, որը համարվում է անձի հիմնարար իրավունք՝ ամրագրված Սահմանադրության 63-րդ հոդվածով։

Արդար դատաքննության իրավունքը պետք է մեկնաբանվի օրենքի գերակայության լույսի ներքո, որը պահանջում է դատավարության մասնակիցներից ունենալ արդյունավետ պաշտպանության միջոցներ, որոնք հնարավորություն կտան պաշտպանել իրենց քաղաքացիական իրավունքները։ Դատավարությունը ներառում է հարակից բոլոր պահանջների համակցված քննությունը, որոնք ուղղված են մեկ ընդհանուր խնդրի լուծմանը, այն է՝ այդ գործի շրջանակներում անձի խախտված իրավունքի վերականգնմանը։

Իրավական պաշտպանություն ապահովելու դատարանների արդյունավետությունը պայմանավորված է նրանով, որ օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերը պարտադիր են Հայաստանի Հանրապետության ողջ տարածքում կատարման համար այն անձանց կողմից, որոնց վերաբերում է դատական ակտը։ Դատական ակտերի կատարումն ապահովվում է Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության հարկադիր կատարման ծառայության միջոցով։

Բողոքների լուծման մեխանիզմների կիրառման պրակտիկան այս օրերին ձևավորվում է, և Հայաստանի բնակչությունը գնալով ավելի ու ավելի է կրթվում իրավական ասպեկտների և սեփական իրավունքների վերաբերյալ։

Օրենսդրություն

Բողոքների լուծման վերաբերյալ ՀՀ Սահմանադրության հիմնական դրույթներն իրենց կարգավորումն են գտել «Վարչարարության հիմունքների և վարչական դատավարության մասին» օրենսգրքում, «Վարչական իրավախախտումների մասին», «Վարչական դատավարության օրենսգրքում», «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում», «Քրեական դատավարության օրենսգրքում» և այլն։

Իրենց իրավունքները պաշտպանելու նպատակով ֆիզիկական անձինք իրավունք ունեն բողոքարկել վարչական ակտերը, ինչպես նաև վարչական մարմնի գործողությունները կամ անգործությունը։ Այս դրույթը ամրագրված է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական դատավարության մասին» օրենսգրքի 69-րդ հոդվածում։ Վարչական բողոքը կարող է ներկայացվել ակտն ընդունած վարչական մարմնին կամ վարչական մարմնի վերադաս վարչական մարմնին։

Վարչական ակտը կարող է բողոքարկվել ինչպես վարչական, այնպես էլ դատական կարգով։ Եթե ակտը բողոքարկվել է ինչպես վարչական, այնպես էլ դատական կարգով, բողոքարկվող ակտը ենթակա է դատական քննության, և այս դեպքում վարչական մարմնում հարուցված վարույթը պետք է կարճվի։

Արդար դատաքննության իրավունքի վերաբերյալ իրավական դրույթների ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ իր իրավունքի ենթադրյալ խախտման դեպքում անձը կարող է դիմել դատարան՝ այն վերականգնելու կամ այլ պահանջներով։ Այս իրավունքը չի կարող անհիմն սահմանափակվել։ Այն ամրագրված է նաև ՀՀ Սահմանադրությամբ, ըստ որի՝ յուրաքանչյուր ոք ունի պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների և պաշտոնատար անձանց ապօրինի կամ անգործության, իսկ օրենքով սահմանված դեպքերում՝ նաև օրինական կառավարման հետևանքով պատճառված վնասի հատուցման իրավունք։

Ուղեցույցներ

2018 թվականին Հայաստանի կառավարությունը գերակա առաջնահերթություն է հայտարարել մարդու իրավունքների ինստիտուցիոնալ պաշտպանության համակարգված քաղաքականության մշակումն ու իրականացումը։ Այս համատեքստում 2019 թվականին ՀՀ կառավարությունը հաստատել է Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունը և դրա 2020-2022 թվականների գործողությունների ծրագիրը։ Ռազմավարությունը տրամադրում է մարդու իրավունքների հետ կապված իրավիճակի, ինչպես նաև նախորդ գործողությունների ծրագրերի գնահատում, նախանշում է այդ ռազմավարության սկզբունքները, նպատակները, առաջնահերթությունները, վերահսկումը և համակարգումը, հաշվետվողականությունը և գնահատման մեխանիզմները։ Ռազմավարության նպատակների և խնդիրների իրականացման համար ծրագրվել են կոնկրետ և չափելի գործողություններ, որոնք արտացոլված են 2020-2022 թվականների գործողությունների ծրագրում։ Գործողությունների ծրագիրն անդրադառնում է մարդու իրավունքների պաշտպանության հետևյալ ոլորտներին. կյանքի իրավունք, խոշտանգումների արգելում, արդար դատաքննության իրավունք, հավաքների և տեղեկատվության ազատություն, առողջության իրավունք, աշխատանքային իրավունք, կրթության իրավունք, սեփականության իրավունք, հավասար իրավունքներ, խտրականության արգելում, երեխաների իրավունքների պաշտպանություն։

Միջազգային ստանդարտներ

• Հանրային շահերից բխող տեղեկատվություն տարածողներին պաշտպանելու համապարփակ և արդյունավետ մեխանիզմների ստեղծումը ՄԱԿ-ի և Եվրոպայի խորհրդի, ինչպես նաև Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (ՏՀԶԿ) հանձնարարականն է:

• Կոռուպցիայի դեմ ՄԱԿ-ի կոնվենցիան միակ պարտադիր իրավաբանական ուժ ունեցող համընդհանուր հակակոռուպցիոն գործիքն է,
• Այն համալրվում է  Կոնվենցիայի տեխնիկական ուղեցույցով։
• Եվրոմիության իրավունքի խախտումների մասին հաղորդող անձանց պաշտանության մասին ԵՄ հրահանգը, պահանջում է, որ ԵՄ կառավարությունները համապատասխանեն նվազագույն չափանիշներին` հաղորդումների ներկայացման համար ուղիներ ստեղծելու և ազդարարներին իրավական պաշտպանություն ապահովելու համար։
• Եվրոպայի խորհրդի «Կոռուպցիայի մասին» քրեական իրավունքի կոնվենցիայի (ETS No. 173) նպատակն է համակարգել կոռուպցիոն գործելակերպի քրեականացումը և բարելավել միջազգային համագործակցությունը հանցագործությունների հետապնդման գործում:
• Եվրոպայի խորհրդի Քաղաքացիական իրավունքի կոռուպցիայի մասին կոնվենցիան (ETS No. 174) սահմանում է կոռուպցիայի հետևանքով տուժած անձանց իրավական պաշտպանության միջոցների արդյունավետ կիրառման միջազգային կանոնները:

Ներքին համատեքստ

Հայաստանում ազդարարների իրավական ռեժիմի կարգավորման անհրաժեշտությունը առաջին անգամ ամրագրվել է 2014 թվականին ընդունված պետական ​​կառավարման համակարգում կոռուպցիայի դեմ պայքարի հայեցակարգում։ 2017 թվականի հունիսի 9-ին ընդունվել է «Ազդարարման համակարգի մասին» ՀՀ օրենքը։

Հայաստանում ազդարարման համակարգը ապակենտրոնացված է։ Պաշտպանություն և վերահսկողություն ապահովելու, մոնիտորինգի, ազդարարների պաշտպանության վերաբերյալ տվյալների հավաքագրման համար պատասխանատու կենտրոնական կառավարման մարմին Հայաստանում չկա։ Առանձին պետական ​​և հանրային մարմինները պետք է ստեղծեն հաշվետվության ուղիները, ստանան և ուսումնասիրեն հաշվետվությունները և ապահովեն պաշտպանությունը։

Երկարաժամկետ հեռանկարում ազդարարների պաշտպանության պատշաճ գործառույթը կարող է դառնալ թափանցիկության և հաշվետվողականության բարձրացման հիմնական գործիքը։ Այդ նպատակով ստեղծվել է ազդարարների անանուն հաղորդումների միասնական էլեկտրոնային հարթակը՝ www.azdararir.am հասցեով։ Էլեկտրոնային հարթակն օգնում է այն անձանց, ովքեր ցանկանում են անանուն կերպով հայտնել Քրեական օրենսգրքով նախատեսված կոռուպցիոն հանցագործությունների մասին և այն գործարկվում է Գլխավոր դատախազության կողմից։ Այս համակարգը շահերի բախման դեպքերի, էթիկայի կանոնների խախտման, անհամատեղելիության և այլ սահմանափակումների վերաբերյալ հաղորդումների ներկայացում չի նախատեսում։ Ավելին, հաշվի առնելով, որ արձանագրված դեպքերը զննում է գլխավոր դատախազությունը, այն ոչ քրեական բողոքները չի փոխանցում համապատասխան մարմիններին, այդ թվում՝ ԿԿՀ-ին, որը նույնպես միացված չէ հարթակին։

ԹԻՀԿ-ի հարցմանն ի պատասխան՝ գլխավոր դատախազությունը հայտնել է, որ 2020 թվականին ստացել է կոռուպցիայի հետ կապված 140 հաղորդում, որից 119-ը՝ անանուն։ Էլեկտրոնային հարթակով ստացված միայն մեկ դեպք է Գլխավոր դատախազությունն ուղարկվել քննչական ծառայություն՝ քրեական գործ հարուցելու համար։

Ուղեցույցներ

Ազդարարման գործընթացին նպաստելու նպատակով ՀՀ կառավարությունը մշակել է անանուն ազդարարման միասնական էլեկտրոնային հարթակ, որն ընդունվել է 2018 թվականին՝ «Ազդարարման միասնական էլեկտրոնային հարթակի տեխնիկական նկարագիրը և վարման կարգը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման հիման վրա։ Հրամանով սահմանվել են ազդարարման միասնական էլեկտրոնային հարթակի կարգավորման ուղեցույցներն ու ընթացակարգերը։

Երբ ազդարարը անանուն հաղորդում է տալիս, նրա անանունությունը երաշխավորվում է ծածկարելով նրա համացանցային հաղորդակարգի հասցեն (Internet Protocol Address)։ Հարթակ մուտք գործող անձանց հնարավորություն է տրվում ընտրել իրենց նախընտրած տարբերակը՝ անանուն և (կամ) տվյալներ ներկայացնելու միջոցով ահազանգելու, ահազանգողի կողմից ընտրված եղանակով համապատասխան դաշտերում լրացնել տվյալները, կցել հաղորդմանը վերաբերող կապված էլեկտրոնային նյութերը, լրացված տվյալների ստուգումից հետո հաստատել հաղորդումը և ներկայացնել համակարգի հաշվետվությունների կառավարման մոդուլ։ Էլեկտրոնային հարթակը պարունակում է նաև ուղեցույցներ, թե ինչպես կարելի է անանուն ազդարարել, ինչպես անել դա տվյալների փոխանցման միջոցով, ինչ անել ազդարարելուց հետո, ինչպես թաքցնել սարքի համացանցային հաղորդակարգի հասցեն և այլն։

2019 թվականին ԹԻՀԿ-ը ԹԻ-Չեխիայի Հանրապետության հետ համատեղ հրատարակել է «Ազդարարի ուղեցույցը», որի նպատակն է հնարավորինս պարզ ներկայացնել օրենսդրությունը և կանոնակարգերը ազդարարողների համար։ Բացի այդ, մշակվել են մի շարք ձևանմուշներ և իրազեկվածության բարձրացման տեսահոլովակներ, որոնք աջակցում են ազդարարներին գրագետ գործելու այն իրավիճակներում, որոնց նրանք կարող են հանդիպել իրական կյանքում։ «Ազդարարի ուղեցույցում» լուսաբանվում են մի շարք հարցեր, մասնավորապես՝ ազդարարների և նրանց փոխկապակցված անձանց իրավունքները, պարտականությունները, ազդարարների և նրանց փոխկապակցված անձանց իրավունքների պաշտպանության հնարավորությունները, ԶԼՄ-ների դերը ազդարարման հարցում և այլն:

Միջազգային ստանդարտներ

Տեղեկատվության բացահայտման պահանջները բարձրացնում են տեղական մարմինների որոշումների թափանցիկության և նպատակահարմարության վերաբերյալ քաղաքացիների վստահությունը: Դրանք նաև օգնում են պաշտոնատար անձանց ստանալ պարբերաբար թարմացվող տեղեկատվություն, որը թույլ է տալիս կանխել աշխատակիցների միջև շահերի բախումը: Ֆինանսական միջոցների հայտարարագրումը կարևոր տեղեկություն է պարունակում, որի միջոցով հնարավոր է պարզել, թե արդյոք ընտրված պաշտոնատար անձինք կամ քաղծառայողներն ունեն իրենց եկամուտներին անհամապատասխան հարստություն թե ոչ՝ պաշտպանելով նրանց կեղծ մեղադրանքներից կամ ապացույց ծառայելով ապօրինի հարստացման կասկածի դեպքում։ 

Տեղական ինքնակառավարման մակարդակով ծառայությունների մատուցումը, օրինակ՝ թափոնների կառավարման օբյեկտի կառուցուման կամ ծառայությունների մատուցման համար մրցույթը, հաճախ պարունակում է շահերի բախման վտանգ` տեղական ձեռնարկատերերի և տեղական մարմինների միջև հարևանությամբ պայմանավորված հնարավոր կապերի պատճառով։ 

Հասարակության և գործարարների վստահությունը, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից կազմակերպվող մրցույթները բաց են բոլորի համար առանց խտրականության, շատ ավելի մեծ կլինի, եթե մրցույթների կազմակերպման և մրցութային հայտերի գնահատման գործընթացում ներգրավված պաշտոնատար անձինք և քաղծառայողները հայտարարագրեն իրենց գույքը (ներառյալ իրենց մոտ բարեկամների) և շահերի բախման դեպքերը։

• Բացահայտումը կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիաների և ստանդարտների կարևոր տարր է․ դրանց մասին հիշատակված է սույն ձեռնարկում։ Հատուկ կարևորություն ունեն հետևյալ փաստաթղթերը՝ Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի Պետական պաշտոնյաների վարքագծի կանոնների վերաբերյալ առաջարկությունները և Տեղական և տարածքային կառավարման մեջ ներգրավված բոլոր անձանց վարքագծի եվրոպական կանոնագիրքը, որոնք պահանջում են հայտարարագրել մասնավոր շահերը։

• Եվրոպայի խորհրդի կոնգրեսի բանաձևը և առաջարկությունը տեղական ու տարածքային մակարդակով շահերի բախման վերաբերյալ կոչ են անում տեղական ու տարածքային իշխանություններին նպաստելու շահերի հայտարարագրման բացահայտմանը և ապահովելու, որ հայտարարագրման քաղաքականությունը ուղեկցվի համապատասխան շահերի բախման լուծումը ապահովող միջոցներով։
• ՏՀԶԿ «Հանրային ծառայությունների ոլորտում շահերի բախման կառավարում. ուղենիշներ և երկրների փորձառություններ» փաստաթղթում ներկայացվում են գործնական միջոցներ շահերի բախմանն առնչվող քաղաքականությունն արդիականացնելու համար։
• ՏՀԶԿ «Պետական պաշտոնյաների ակտիվների հայտարարագրում. կոռուպցիայի կանխարգելման գործիք» փաստաթղթում սահմանվում են ակտիվների հայտարարագրման համակարգերի առանցքային տարրերը։

Ներքին համատեքստ

Պետական ​​պաշտոնյաների և ծառայողների գույքի, եկամուտների և շահերի բացահայտումը հիմնականում ձևավորվել է 2011 թվականին ընդունված «Հանրային ծառայության մասին» օրենքով և կառավարվել է 2012 թ. ստեղծված Հայաստանի բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի հանձնաժողովի կողմից։ 2018 թվականին «Հանրային ծառայության մասին» օրենքի փոփոխությունից հետո նշված հանձնաժողովը փոխարինվել է 2019 թվականին ստեղծված ԿԿՀ-ով, որի գործունեությունը կարգավորվում է «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» օրենքով։

2015 թվականից գործում է բարձրաստիճան պաշտոնյաների, ինչպես նաև նրանց հետ փոխկապակցված անձանց գույքի և եկամուտների հայտարարագրման էլեկտրոնային համակարգը։ 2018 թվականից մինչև 2021 թվականն ընկած ժամանակահատվածում «Հանրային ծառայության մասին» նոր օրենքն ամբողջությամբ փոխել է հայտարարագրման համակարգը՝ ընդլայնելով հայտարարատուների շրջանակը մոտ 5 անգամ՝ 2011թվականի մոտ 750-ից մինչև 2021 թվականին ավելի քան 9000։ Հստակեցվել է ընտանիքի անդամների շրջանակը և ներառվել են անչափահասները. Միավորված է բոլոր հայտարարատուների հայտարարագրերի ձևանմուշը՝ պաշտոն զբաղեցնելու, տարեկան հայտարարագրերի և պաշտոնը թողնելու ժամանակի առումով։

Հայտարարագրի բովանդակությունը նույնպես վերանայվել է։ Ընդլայնվել է տվյալների շրջանակը, կրճատվել է հայտարարագրման ենթակա թանկարժեք գույքի շեմը, ներդրվել է փաստացի օգտագործվող գույքը հայտարարագրելու պահանջը, հստակեցվել են փոխառությունների տեսակներն ու եկամուտները։ 2022 թվականի հունվարի 1-ից ակտիվների և եկամուտների հայտարարագրման պարտավորությունը կտարածվի քաղաքական կուսակցությունների մշտական ​​ղեկավար մարմինների անդամների վրա։

Տարիների ընթացքում աստիճանաբար ընդլայնվել է հայտարարագրերի տվյալների հրապարակման շրջանակը։ Միակ տեղեկատվությունը, որը ներկայումս հրապարակային չէ, անձնական տվյալներն են և անչափահասների հայտարարագրերը։

Օրենսդրություն

 «Հանրային ծառայության մասին» օրենքը ամբողջությամբ կարգավորում է հայտարարագրերի համակարգը, և դրա կառավարումը կենտրոնացված և իրականացվում է ԿԿՀ-ի կողմից։

«Հանրային ծառայության մասին» օրենքում նշվում է պետական ​​պաշտոնյաների 4 խումբ, որոնք պարտավոր են հայտարարագրել իրենց գույքը, եկամուտները, ծախսերը և շահերը։ Դրանք այն պաշտոնյաներն են, որոնք զբաղեցնում են․

1. պետական քաղաքական պաշտոններ (օրինակ՝ ՀՀ նախագահի, Ազգային ժողովի պատգամավորների, ՀՀ վարչապետի, փոխվարչապետների, Ազգային անվտանգության խորհրդի քարտուղարի, նախարարների և նրանց տեղակալների, համայնքների ղեկավարների, նրանց տեղակալների, համայնքի ավագանու անդամների, 15 000-ից ավելի բնակչություն ունեցող համայնքների ավագանիների անդամների, Երևան համայնքի վարչական շրջանների ղեկավարների, նրանց տեղակալների, Երևանի քաղաքապետարանի աշխատակազմի քարտուղարի, Երևանի ավագանու անդամների պաշտոնները)․

2. պետական վարչական պաշտոններ (օրինակ՝ ՀՀ նախագահի աշխատակազմի ղեկավարը, նրա տեղակալները, Ազգային ժողովի աշխատակազմի ղեկավարը, նրա տեղակալները, ՀՀ վարչապետի աշխատակազմի ղեկավարը, նրա տեղակալը և այլն)․

3. ինքնավար պետական պաշտոններ (օրինակ՝ Մարդու իրավունքների պաշտպան, դատավորներ, գլխավոր դատախազներ, դատախազներ, քննչական մարմինների ղեկավարներ, տեղակալներ, քննիչներ, անկախ և ինքնավար մարմինների անդամներ և այլն)․

4. հայեցողական պետական պաշտոններ (օրինակ՝ խորհրդականներ, մամուլի քարտուղարներ, ՀՀ նախագահի, ՀՀ վարչապետի և այլ պետական պաշտոնյաների օգնականներ և այլն)։

Բացի այդ, հայտարարագրելու պարտավորությունը վերաբերում է հանրային ծառայողների հետևյալ խմբերին. 1-ին և 2-րդ ենթախմբերի ղեկավաչ պաշտոն զբաղեցնող քաղաքացիական ծառայողներ, զինվորական ծառայության և բարձրագույն սպայական բարձրագույն հրամանատարական պաշտոններ, հարկային, մաքսային ծառայությունների բարձրաստիճան պաշտոններ, ոստիկանությունում, քրեակատարողական և դատական ծառայություններում բարձրաստիճան պաշտոններ զբաղեցնող, ինչպես նաև դատական կարգադրիչների պետական ծառայությունում և Ազգային ժողովի աշխատակազմում բարձրաստիճան պաշտոններ զբաղեցնող անձինք։

Պետական պաշտոններ զբաղեցնող անձինք և հանրային ծառայողները պարտավոր են մինչև համապատասխան պաշտոն ստանձնելը ներկայացնել գույքի և եկամուտների հայտարարագիր։ Տարեկան կտրվածքով և պաշտոնը թողնելուց հետո հայտարարագրերը ներառում են տեղեկատվություն գույքի, եկամուտների և ծախսերի մասին։ Հայտարարատու պաշտոնատար անձն իր հայտարարագրում լրացնում է նաև հայտարարատու պաշտոնատար անձի հետ համատեղ բնակվող, ինչպես նաև իր խնամակալության կամ հոգաբարձության տակ գտնվող յուրաքանչյուր չափահաս անձի գույքի և եկամուտների վերաբերյալ իրեն հայտնի տվյալները։

Գույքի, եկամուտների, ծախսերի և տոկոսների մասին հայտարարագրեր են ներկայացնում պետական պաշտոն զբաղեցնող անձինք (բացառությամբ հայեցողական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց), ինչպես նաև համայնքների ղեկավարները, նրանց տեղակալների, քաղաքապետարանի աշխատակազմի քարտուղարները, 15 000-ից ավելի բնակչություն ունեցող համայնքների ավագանու անդամները, Երևան համայնքի վարչական շրջանների ղեկավարները, նրանց տեղակալները, Երևանի քաղաքապետարան աշխատակազմի քարտուղարը, Երևանի համայնքի ավագանու անդամները։

Շահերի հայտարարագիր ներկայացնում են միայն համայնքների ղեկավարները, նրանց տեղակալները, քաղաքապետարանի աշխատակազմի քարտուղարները, 15 000-ից ավելի բնակչություն ունեցող համայնքների ավագանիների անդամները, Երևան համայնքի վարչական շրջանների ղեկավարները, նրանց տեղակալները, Երևանի քաղաքապետարան աշխատակազմի քարտուղարը, Երևանի համայնքի ավագանու անդամները։ Այսպիսով, խոշորացված համայնքի վարչական շրջանների ղեկավարներն ու նրանց տեղակալները շահերի հայտարարագիր չեն ներկայացնում։

Տեղական ինքնակառավարման մակարդակում թափանցիկությունն ու հաշվետվողականությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է նաև մշակել տեղական մակարդակով տեղեկատվության բացահայտման համակարգ։ Տեղական համայնքային ծառայողները գույքի և եկամուտների հայտարարագրեր չեն ներկայացնում։ «Հանրային ծառայության մասին» օրենքը չի տարածվում նաև 15 000-ից պակաս բնակչություն ունեցող համայնքների ավագանիների վրա։

Ուղեցույցներ

2020 թվականի ապրիլին հայտարարագրերի լրացման գործող էլեկտրոնային համակարգը հարմարեցվել է օրենսդրական փոփոխություններին և 2021 թվականի սեպտեմբերին ԿԿՀ-ն հաստատել է պետական պաշտոնյաների և նրանց փոխկապակցված անձանց գույքի, եկամուտների, ծախսերի և տոկոսների տարեկան հայտարարագրման նոր ուղեցույցը։ Ուղեցույցում մանրամասն նկարագրված են պաշտոնատար անձի, նրա ընտանիքի անդամի գույքի, եկամուտների, ծախսերի և շահերի տարեկան հայտարարագրերը, ինչպես նաև հայտարարատու պաշտոնատար անձի կամ նրա ընտանիքի անդամи կողմից պաշտոն ստանձնելու/դադարեցնելու մասին հայտարարագիրը լրացնելու սկզբունքներն ու եղանակները։

ԿԿՀ-ն նաև ընդունել է հայտարարագրերի ստուգման և վերլուծության մեթոդաբանություն։ Տվյալների ստուգման համար կենսական նշանակություն ունի կառավարության փոխգործունակության հարթակի միջոցով կապակցված լինել պետական այլ էլեկտրոնային տվյալների բազաների հետ՝ տվյալների կենտրոնացված պահեստի միջոցով, որը հնարավորություն է տալիս տվյալների փոխանակում տարբեր պետական տվյալների բազաներից։ Ներկայիս համակարգը կապեր ունի մի շարք պետական տվյալների բազաների հետ (ոստիկանություն, անշարժ գույք, ընկերություններ, հարկային, վարկային պատմություն, Կենտրոնական բանկի դեպոզիտարիա) մինչդեռ հանրային գնումների, պետական կենսաթոշակների և նպաստների էլեկտրոնային համակարգերի հետ կապը դեռևս առկա չէ։

Գործող համակարգը դեռ թույլ չի տալիս հայտարարագրերը վերլուծել ռիսկերի գնահատման սկզբունքով, ինչը նախատեսված է արդիականացման շրջանակներում։

Միջազգային ստանդարտներ

Տեղեկատվության հասանելիությունը բարելավում է հաշվետվողականությունը, կառավարության կողմից վերահսկողությունը և կոռուպցիայի կսնխսրգելումը: Այն կարևոր է քաղաքացիներիէ որոշումների կայացմանը իրազեկ մասնակցության տեսանկյունից, հետևաբար նաև հիմնարար նշանակություն ունի ժողովրդավարությունների արդյունավետ գործունեության համար: Տեղեկատվության անարգել հասանելիությունը քաղաքացիական հասարակությանը թույլ է տալիս վերահսկել և գնահատել տեղական իշխանությունների գործողությունները, ծառայում է ​​պաշտոնատար անձանց կողմից լիազորությունների չարաշահման կանխարգելմանը և տեղեկատվություն է տրամադրում տեղեկացված հանրային բանավեճի համար:

Տեղեկատվության առավելագույն քանակի առավել հասանելի ձևաչափերով ակտիվ հրապարակումը նվազեցնում է քաղաքացիների և շահագրգիռ կողմերի` տեղեկատվության հրապարակման անհատական ​​պահանջներ ներկայացնելու անհրաժեշտությունը: Տեղեկատվության առավելագույն քանակը էլեկտրոնային եղանակով տրամադրելուց բացի, տեղական մարմինները պետք է առաջնահերթություն տան իրենց համայնքներում տեղեկատվության ազատության համար պատասխանատու ծառայողների նշանակմանը: Այդ ծառայողները պետք է նախապատրաստեն և հրապարակեն մանրամասն առաջարկություններ՝ թ՛ե քաղաքացիների թ՛ե տեղական իշխանությունների համար, և տեղեկատվություն տրամադրելու խնդրանքը չբավարարելու դեպքում հստակ ցուցումներ տան բողոքարկման գործընթացի վերաբերյալ: Կարևոր է նաև քաղաքացիների և շահագրգիռ խմբերի տեղեկատվության հարցումների վերլուծությունը, մասնավորապես դրանց միտումների և կրկնվող դեպքերի, որպեսզի հետագայում իշխանությունները կարողանան ժամ առաջ հրապարակել պահանջվող տեղեկատվությունը։ 

• Պաշտոնական փաստաթղթերի մատչելիության մասին Եվրոպայի խորհրդի կոնվենցիայով հաստատվում է տեղեկատվության հասանելիության՝ պարտադիր ուժ ունեցող իրավունքը
• Թափանցիկության և բաց կառավարման վերաբերյալ Եվրոպայի խորհրդի կոնգրեսի բանաձևը և առաջարկությունը կոչ են անում տեղական և տարածքային իշխանություններին ավելացնելու իրենց վարչակազմերի կողմից բաց տվյալների օգտագործումն ու փաստաթղթաշրջանառության կառավարումը և դրանք հրապարակելու համապարփակ մատչելի և բազմակի օգտագործման եղանակներով
• Օրհուսի կոնվենցիայով նախատեսվում են իրավունքներ այդ թվում՝շրջակա միջավայրին վերաբերող որոշումներին առնչվող տեղեկատվության հասանելիության մասով
• ՏՀԶԿ Բացկառավարման խորհրդի առաջարկությունը սահմանում է տեղեկատվության տրամադրում ըստ պահանջի ինչպես նաև կառավարության կողմից տեղեկատվությունը տարածելու համար նախաձեռնողական միջոցառումների կազմակերպում որպես քաղաքացիների մասնակցության նախնական մակարդակ
• 1946 թվականին ընդունված ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 59-րդ բանաձեւում ասվում է, որ «տեղեկատվության ազատությունը մարդու հիմնարար իրավունքն է», իսկ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի (1948 թ.) հոդված 19-ը սահմանում է, որ խոսքի ազատության հիմնարար իրավունքը ներառում է ազատությունը. «Որոնել, ստանալ և տարածել տեղեկատվություն և գաղափարներ ցանկացած լրատվամիջոցի միջոցով և անկախ սահմաններից»:
• Հանրային հատվածի տեղեկատվության վերօգտագործման մասին 2003/98/ԵՀ հրահանգը, որն այժմ կոչվում է Բաց տվյալների դիրեկտիվ, որը նախկինում հայտնի էր որպես PSI հրահանգ, ԵՄ անդամ երկրներին խրախուսում է հնարավորինս շատ հանրային հատվածի տեղեկատվություն հասանելի դարձնել վերօգտագործման համար

Ներքին համատեքստ

Հայաստանի Սահմանադրությունը և օրենսդրությունը ապահովում են տեղեկատվության հասանելիության մեխանիզմների լայն շրջանակ։ Այդ մեխանիզմները լայնորեն կիրառվում են լրատվամիջոցների և քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների, ինչպես նաև ակտիվ քաղաքացիների կողմից։ Թեև օրենսդրությունը նախատեսում է տեղեկատվության ակտիվ հասանելիության, ինչպես նաև հարցումների հիման վրա ռեակտիվ հասանելիության հնարավորությունը, դրանցից առաջին ձևաչափը պատշաճ կերպով չի իրականացվում։

Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեի զեկույցը ցույց է տալիս, որ 2018 թվականին Հայաստանում գրանցվել է տեղեկատվություն ստանալու և տարածելու իրավունքի խախտման 98 դեպք, իսկ 2019 թվականին դեպքերի թիվը կազմել է 108։

Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ Սլովակիայի կողմից 2019 թվականի հուլիսին իրականացված հետազոտության համաձայն՝ ԹԻՀԿ-ի ներգրավվածությամբ Եվրոպայի մայրաքաղաքներում տեղեկատվության հասանելիության հարցում Երևանը եվրոպական 26 մայրաքաղաքների շարքում վերջին տեղն է զբաղեցնում։ Ուսումնասիրությունը հիմնված է 14 ցուցանիշների վրա՝ ներառյալ տեղեկատվության հասանելիությունը, քաղաքապետարանների որոշումների կայացման գործընթացը, ֆինանսական ռեսուրսների կառավարումը, գնումների թափանցիկությունը, համայնքի ավագանու նիստերի և ձևաչափի բովանդակության և ընթացքի վերաբերյալ տեղեկատվության առկայությունը, ինչպես նաև ընտրված ներկայացուցիչների համար էթիկայի կանոնները։ Հետազոտությունն իրականացվել է քաղաքապետարանների պաշտոնական կայքերի տվյալների, ինչպես նաև քաղաքապետարաններին ուղարկված հարցումների ուսումնասիրության հիման վրա։

Օրենսդրություն

• պարունակում է պետական, ծառայողական, բանկային, առևտրային գաղտնիք․
• խախտում է անձի անձնական և ընտանեկան կյանքի գաղտնիությունը, ներառյալ նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների, փոստային, հեռագրական և այլ հաղորդագրությունների գաղտնիությունը.
• պարունակում է հրապարակման ոչ ենթակա նախնական փորձաքննության տվյալներ․
• բացահայտում է մասնագիտական գործունեության պատճառով մուտքի սահմանափակում պահանջող տվյալներ (բժշկական, նոտարական, փաստաբանական գաղտնիք).
• խախտում է հեղինակային կամ հարակից իրավունքները։

Ուղեցույցներ

Միջազգային ստանդարտներ

Մեկ պատուհանի սկզբուքով գործող հարթակների միջոցով բաց տվյալների տարածումը էլ ավելի է մեծացնում տվյալների շտեմարանների փոխգործունակության հնարավորությունները՝ որոնման և վերլուծության առումով: Այն թույլ է տալիս բարձրացնել ծառայությունների մատուցման արդյունավետությունն ու հասանելիությունը և նվազեցնել կոռուպցիան: Շահագրգիռ խմբերի, ԶԼՄ-ների, ձեռնարկությունների և լայն հասարակության իրազեկության բարձրացումը հանգեցնում է տարբեր շահագրգիռ կողմերի արդյունավետ համագործակցության, տրանսպորտի, հանգստի օբյեկտների, կայանատեղիների, առողջապահական ծառայությունների և շատ այլ լուծումների բարելավմանը:

• Բոլոր բաց տվյալների վերաբերյալ անհրաժեշտ է ընդունել համապատասխան չափանիշներ` տվյալների առավելագույն փոխգործունակությունն ու որոնելիությունը ապահովելու համար: Տեղական մարմինները պետք է նաև ապահովեն, որ համայնքի կողմից բաց տվյալների հրապարակումը ղեկավարվի անհրաժեշտ որակավորում ունեցող աշախատակազմի կողմից և աշխատակիցները վերապատրաստվեն բաց տվյալների չափանիշների վերաբերյալ Եվրոպայի խորհրդի «Բաց տվյալներ առավել արդյունավետ հանրային ծառայությունների համար» առաջարկներում բացատրվում է դրա կարևորությունը տեղական ժողովրդավարությունը բարելավելու համար:
• «Քաղաքացիների մասնակցության համար բաց կառավարական տվյալների մասին» Միավորված ազգերի կազմակերպության ուղենիշներում ներմուծվում են քաղաքականություն մշակելու ուղենիշներ և լավագույն գործելակերպի առաջարկներ:
• Համաշխարհային բանկի գործիքակազմը սկսում է հիմունքներից՝ անցնելով պլանավորման և իրականացման գործընթացներին, ինչպես նաև նշում է, թե ինչպես խուսափել տարածված սխալներից:
• Բաց տվյալների օգտագործման «Հինգ աստղ» ծրագիրը նախատեսում է տվյալները լիովին բաց դարձնելուն ուղղված հինգ քայլ՝ բացատրելով դրանցից յուրաքանչյուրի ծախսերը և օգուտները:
• Բաց տվյալների միջազգային խարտիայում սահմանվում են վեց սկզբունքներ՝ բաց, ժամանակին և փոխգործարկելի կառավարական տվյալների համար:
• ՏՀԶԿ Բաց կառավարման խորհրդի առաջարկությունը սահմանում է տեղեկատվության տրամադրում ըստ պահանջի, ինչպես նաև կառավարության կողմից տեղեկատվությունը տարածելու համար նախաձեռնողական միջոցառումների կազմակերպում` որպես քաղաքացիների մասնակցության նախնական մակարդակ։

Ներքին համատեքստ

Ներկայումս  Հայաստանում պետական հիմնարկների կուտակած և հրապարակած ինֆորմացիան կազմում է պատկառելի ծավալ: Գոյություն ունեն տեղեկատվական մի շարք բազաներ որոնք ունեն հակակոռուպցիոն և քաղաքացիական-լրագրողական հետաքննություններին օժանդակելու զգալի ներուժ, դրանցից են օրինակ  «Մեկ անձի կողմից կատարված գնումների», ՊՈԱԿ-ների ֆինանսավորում և բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի հանձնաժողովի հայտարարագրերի կայքերը: Լրագրողներն ու հետազոտողները կարող են անկախ հետաքննություն և հետազոտություն իրականացնելու նպատակով օգտվել այդ բաց տվյալներից:

Օրենսդրություն

Ուղեցույցներ

Միջազգային ստանդարտներ

• Տեղական և տարածքային մակարդակներում հանրային գնումները թափանցիկ դարձնելու վերաբերյալ Եվրոպայի խորհրդի Կոնգրեսի բանաձևը և հանձնարարականը և Հանրային գնումներում բարեվարքության բարձրացման ՏՀԶԿ-ի ստուգաթերթը ուղեցույց են հանդիսանում հանրային գնումների թափանցիկությունը բարձրացնելու և ազնիվ գորչծելակերպը խթանելու համար։
• Պետական ​​գնումների վերաբերյալ խորհրդի ՏՀԶԿ-ի հանձնարարականը նպաստում է պետական ​​գնումների համակարգերի ռազմավարական և ամբողջական կիրառմանը պետական ​​բոլոր մակարդակներում և պետական հիմնարկներում։ Առցանց Պետական ​​գնումների գործիքակազմը տրամադրում է քաղաքականության գործիքներ, երկրի կոնկրետ օրինակներ, ինչպես նաև պետական ​​գնումների ցանկացած համակարգ գնահատելու ցուցիչներ։
• Պետական ​​գնումների մասին ԱՀԿ համաձայնագիրը սահմանում է կանոններ, որոնք պահանջում են, որ պետական ​​գնումներում ապահովվեն բաց, արդար և թափանցիկ մրցակցության պայմաններ։
• Պետական ​​գնումների մասին ԵՄ հանձնարարականը ապահովում է պետական ​​գնումներում գնի և որակի միջև համապատասխանությունը և երաշխավորում է ԵՄ թափանցիկության և մրցակցության սկզբունքների հպահպանումը։
• ՈՒՆՍԻՏՐԱԼ-ի (ՄԱԿ-ի Միջազգային առևտրային իրավունքի հանձնաժողով) «Պետական ​​գնումների մասին» օրինակելի օրենքը իրավական ձևանմուշ է, որը հասանելի է իրենց ներքին շուկայի համար պետական ​​գնումների օրենսդրություն ներդնել կամ բարեփոխել ձգտող ազգային կառավարություններին։
• Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի (ՎԶԲ) էլեկտրոնային գնումների բարեփոխումների  ուղեցույցը տրամադրում է տեղեկատվություն և աջակցում է  ներպետական էլեկտրոնային գնումների բարեփոխումների նախագծման և իրականացմանը:
• Բաց պայմանագրային տվյալների ստանդարտ (OCDS), որը տրամադրում է բաց տվյալների ստանդարտ՝ պայմանագրային գործընթացի բոլոր փուլերում վերաբերյալ կառուցվածքային տեղեկատվության հրապարակման համար՝ պլանավորումից մինչև իրականացում:
• UNODC-ի (ՄԱԿ-ի թմրամիջոցների և հանցավորության դեմ պայքարի գրասենյակ) ուղեցույց պետական գնումներում և հանրային ֆինանսների կառավարման հակակոռուպցիոն ձեռնարկը ներկայացնում է ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիայի 9-րդ հոդվածի իրականացման  լավագույն փորձը:
• Համաշխարհային բանկի տարեկան հաշվետվություններ – Հենանիշային պետական գնումներ, որոնք գնահատում են տարբեր երկրներում պետական գնումների կարգավորման համակարգերը

Ներքին համատեքստ

Օրենսդրություն

Ուղեցույցներ

Հայաստանում առցանց գնումների գործընթացը հեշտացնելու նպատակով Ֆինանսների նախարարությունը մշակել է էլեկտրոնային գնումների մի շարք ուղեցույցներ և ձեռնարկներ, որոնք հասանելի են ՀՀ ֆինանսների նախարարության գնումների պաշտոնական էլեկտրոնային տեղեկագրում՝ https://gnumner.am/։ «Տնտեսական օպերատորի համար» էլեկտրոնային աճուրդի վերաբերյալ մշակված ուղեցույցը, էլեկտրոնային աճուրդի ուղեցույցը, Համաշխարհային բանկի կողմից ֆինանսավորվող ծրագրեր իրականացնող ԾԻԳ-երի, հիմնադրամների և ՓԲԸ-ների էլեկտրոնային գնումների ուղեցույցը, ինչպես նաև Էլեկտրոնային գնումների պլանավորման, պայմանագրերի կառավարման, գնումների հաշվետվությունների մոդուլների ձեռնարկը կիրառում են Հանրային գնումների միասնական էլեկտրոնային համակարգի (armeps.am) քայլ առ քայլ մոտեցումը՝ ուղղված մատակարարներին, գնորդներին, ինչպես նաև կենտրոնական և տեղական մակարդակներում ցանկացած այլ շահագրգիռ կողմի։

2020 թվականին Բաց կառավարման գործընկերությունը (ԲԿԳ) ճանաչեց թափանցիկ հանրային գնումների վարկանիշը (ԹՊԳՎ) որպես հանրային գնումներում լավ կառավարման մոնիտորինգի հիմնական աղբյուրներից մեկը։ Հանրային գնումների թափանցիկության մակարդակի գնահատման ԹՊԳՎ մեթոդաբանությունը ներառում է գնումների թափանցիկության մակարդակի գնահատման ցուցիչներ։ Ըստ ԹՊԳՎ-ի՝ Հայաստանում հանրային գնումների համակարգը գնահատվում է 66․26% միավոր։ Գնահատման հիման վրա կենտրոնական և տեղական իշխանությունները կարող են բացահայտել առկա խնդիրները և համապատասխան քայլեր ձեռնարկել դրանք վերացնելու համար։

Միջազգային ստանդարտներ

• «Պետական ոլորտի հաշվապահական հաշվառման միջազգային ստանդարտներ» փաստաթղթի հիմնական թեման ազգային, տարածքային և տեղական ինքնակառավարման մարմինների հաշվապահական հաշվառումը, աուդիտը և ֆինանսական հաշվետվությունների ներկայացումն է: Այն վերաբերում է կառավարական գործակալություններին և այն հանրային խմբերին, որոնց նրանք ծառայում են:

• Աուդիտի բարձրագույն մարմինների միջազգային ստանդարտներ կայքէջը ներառում է մասնագիտական ստանդարտների ամբողջական հավաքածու և լավագույն գործելակերպի ուղենիշներ պետական ոլորտի աուդիտորների համար:
• Արտաքին աուդիտին վերաբերող դրույթներ և կետեր ներառված են կոռուպցիայի դեմ պայքարի մասին մի շարք կոնվենցիաներում և ստանդարտներում:

Ներքին համատեքստ

Օրենսդրություն

Ուղեցույցներ

Միջազգային ստանդարտներ

Ներքին համատեքստ

Կուսակցությունները կենսական նշանակություն ունեն ժողովրդավարական հասարակության կայացման համար։ Ֆինանսավորման առկայությունը շատ կարևոր է կուսակցությունների համար, առանց որի նրանք չեն կարող զարգանալ և հավաքել բավականաչափ ընտրողներ ընտրություններում հաղթելու համար։ Ժողովրդավարական հասարակությունում ֆինանսավորման թափանցիկությունը և կուսակցությունների հաշվետվողականությունը հանրության առաջ կարևոր նշանակություն ունեն հանրային վստահությունը ձեռք բերելու համար։ Ուստի, ժողովրդավարական պետությունները ոչ միայն պետք է բարենպաստ պայմաններ ստեղծեն նոր կուսակցությունների ստեղծման և զարգացման համար, այլև պայմաններ ապահովեն նրանց օրինական, պատասխանատու գործունեության համար։ Կուսակցությունների կողմից ապօրինի ձևով ֆինանսավորումից օգտվելը պետք է կանխել պետական և հասարակական պատշաճ վերահսկողության միջոցով։

Քաղաքական կուսակցություններն ավանդաբար համարվում են Հայաստանի ամենաանվստահելի կառույցներից մեկը։ Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոնի (ՀՌԿԿ) կողմից անցկացված Կովկասյան բարոմետր 2015-ի հետազոտության համաձայն, հայաստանյան 17 հաստատությունների մեջ քաղաքական կուսակցությունները վայելել են հասարակության ամենացածր վստահությունը՝ ընդամենը 8%։ 2018 թվականին Միջազգային հանրապետական ինստիտուտի կողմից անցկացված հասարակական կարծիքի հարցումը ցույց է տվել, որ հարցվածների միայն 5%-ն է համարում քաղաքական կուսակցությունների գործունեությունը լիովին թափանցիկ և բաց։ Հայաստանի Հանրապետությունում քաղաքական կուսակցությունների դերի և նշանակության բարձրացումն այսօր հրամայական է՝ հաշվի առնելով, որ 2015 թվականի սահմանադրական փոփոխություններից հետո պետությունն անցել է կառավարման խորհրդարանական ձևի։

Օրենսդրություն

• կուսակցությանն անդամագրվելու համար միանվագ կատարվող վճարներ,
• անդամավճարներ,
• նվիրատվություններ,
• բյուջետային ֆինանսավորում,
• սույն օրենքով սահմանված գործունեությունից ստացված եկամուտներ։

Ուղեցույցներ

Միջազգային ստանդարտներ

• Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայի լրացուցիչ արձանագրությունը տեղական իշխանության գործերին մասնակցելու իրավունքի մասին (CETS No. 207) ապահովում է այս իրավունքի միջազգային իրավական երաշխիքը, ներառյալ քաղաքացիների մասնակցությունն ապահովելու համար միջոցների հաստատումը:
• Եվրոպայի խորհրդի միջազգային հասարակական կազմակերպությունների համաժողովի կողմից ընդունված Որոշումների կայացման գործընթացում քաղաքացիական մասնակցության լավ փորձի կանոնագիրք։
• Թափանցիկության և բաց կառավարման վերաբերյալ Եվրոպայի խորհրդի Կոնգրեսի բանաձևը և հանձնարարականը տրամադրում են չափանիշներ և մեխանիզմներ՝ բարձրացնելու թափանցիկությունը և խթանելու քաղաքացիների ներգրավվածությունն ու մասնակցությունը տեղական հասարակական կյանքում:
• ՏՀԶԿ-ի առաջնորդող սկզբունքները աջակցում են բաց մշակույթի զարգացմանը:
• ՏՀԶԿ-ի կենտրոնացումը քաղաքացիների վրա. հանրային ներգրավում հանուն ավելի լավ քաղաքականության և ծառայությունների, ուսումնասիրում է, թե ինչպես կարելի է գործնականում կիրառել բաց քաղաքականության ձևավորումը:
• ՏՀԶԿ-ի Հանրային հատվածի նորարարությունների դիտարանը թվարկում է օգտակար գործիքակազմեր և ռեսուրսներ:
• Բաց կառավարման գործընկերության ուղեցույցը և Գործիքակազմը ապահովում են աջակցության լայն շրջանակ:
• Ավստրալիան և Մեծ Բրիտանիան երկուսն էլ օգտակար գործիքներ են մշակել։

Ներքին համատեքստ

Բաց քաղաքականության մշակման և հանրային ներգրավվածության հաստատությունները Հայաստանում գտնվում են ձևավորման գործընթացում։ Կառավարությունը քաղաքականության մշակման գործընթացը բարեփոխելու համար քայլեր է ձեռնարկել, որպեսզի այն դառնա ավելի թափանցիկ։

Հայաստանում քաղաքականության բոլոր փաստաթղթերն ընդունվում են իրավական ակտերի՝ հիմնականում կառավարության որոշումների տեսքով։ Այդ առումով, մասնակցային ընթացակարգերը չեն տարբերրվում իրավական ակտերի ընդունման ընթացակարգերից։ 2016 թվականին Կառավարությունը գործարկեց ինտերնետային կայք (www.e-draft.am), որտեղ պետական մարմինների կողմից գրված իրավական ակտերի նախագծերը հասանելի են հատուկ դրանց հրապարակման համար նախատեսված առցանց հարթակում։ Կայքը հնարավորություն է տալիս հանրության համար հրապարակել իրավական ակտերի նախագծերը, ստանալ առցանց մեկնաբանություններ շահագրգիռ կողմերից, ներկայացնել ամփոփված արձագանքներ, մերժված առաջարկների վերաբերյալ հիմնավորումներ։

Օրենսդրություն

«Տեղական ինքնակառավարման մասին» օրենքը պահանջում է, որ հասարակությունը տեղեկացվի ավագանու նիստերի մասին։ Օրենքում նշվում է, որ ավագանու հերթական նիստից առնվազն յոթ օր առաջ համայնքի ղեկավարը հրապարակում է ավագանու օրակարգի նախագիծը` նշելով նիստի վայրը, օրն ու ժամանակը։

Օրենքը որպես հիմնական սկզբունք է սահմանում քաղաքացիների մասնակցությունը տեղական կառավարմանը։ Ըստ օրենքի՝ 16 տարեկանից բարձր ցանկացած քաղաքացի իրավունք ունի մասնակցելու տեղական կառավարմանը։ Համայնքի զարգացման հնգամյա ծրագրում քաղաքացիների մասնակցությունը ապահովելու նպատակով համայնքի ղեկավարը պետք է ձևավորի համայնքային խորհրդատվական մարմին։

«Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքում սահմանվում է, որ օրենքների նախագծերը ենթակա են հանրային քննարկման, բացառությամբ միջազգային պայմանագրի վավերացման (միացման) օրենքի նախագծի։ Նախագիծը մշակող մարմնի կամ նախագիծն ընդունող մարմնի նախաձեռնությամբ հանրային քննարկման կարող են ներկայացվել այլ նորմատիվ իրավական ակտերի նախագծեր։ Հանրային քննարկումների տևողությունը առնվազն 15 օր է։ Ազգային ժողովում հանրային լսումներ կարող են հրավիրվել Ազգային ժողովի նախագահի, մշտական կամ ժամանակավոր հանձնաժողովի կամ խմբակցության որոշմամբ։ Այդ դեպքում լսումների կազմակերպումը պարտադիր չէ։

Ուղեցույցներ

2019 թ․-ի հոկտեմբերին «Ոչ առևտրային իրավունքի եվրոպական կենտրոնը» (ECNL) «Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ-Հայաստան»-ի հետ համագործակցությամբ հրապարակեց «Քաղաքացիական հասարակության միջավայրի գնահատում Արևելյան գործընկերության երկրներում» զեկույցը, որը բաղկացած է 10 տարբեր ոլորտներում իրավական և գործնական միջավայրի գնահատման համար մշակված ստանդարտներից և ցուցանիշներից։

Նշված զեկույցում Կառավարությանը առաջարկվում է ներդնել ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներ պետական քաղաքականության մշտադիտարկման և իրականացման գործընթացներում ՔՀԿ-ների ներգրավման համար, այդ թվում` պետական պայմանագրերի միջոցով ապահովել որոշումների կայացման սկզբնական փուլում պարտադիր խորհրդատվությունը` թույլ տալով համապատասխան պետական քաղաքականության ոլորտներում մասնագիտացված ՔՀԿ-ների նշանակալից մասնակցությունը, և ընդլայնել համապատասխան հնարավորությունները՝ էլեկտրոնային հարթակի օգտագործումից բացի կազմակերպելով նաև հանրային լսումներ, փորձագիտական քննարկումներ և կարծիքի հարցումներ։

Միջազգային ստանդարտներ

Չնայած մասնակցային բյուջետավորում կիրառելու համար կոնկրետ ստանդարտներ չկան, սակայն օգտակար ելակետ կարող են լինել հետևյալ փաստաթղթերը․

• Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայի Տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործերին մասնակցության իրավունքի մասին լրացուցիչ արձանագրությունը (CETS No. 207) ապահովում է այդ իրավունքի միջազգային իրավական երաշխիքը, այդ թվում` քաղաքացիների բողոքներին և առաջարկներին պատասխանելու մեխանիզմների և ընթացակարգերի ստեղծումը:
• Եվրոպայի խորհրդի Գենդերային բյուջետավորման մասին բանաձևում առաջարկվում է տեղական ու տարածաշրջանային մակարդակների տարեկան բյուջեներում ներդնել գենդերային բյուջետավորման մեթոդներ:
• ՏՀԶԿ այս քաղաքական ամփոփագրում ներկայացված են քաղաքականության առաջարկներ այն մասին, թե ինչպես հիմնական շահագրգիռ կողմերը կարող են նպաստել հաջողություն ապահովող մասնակցային բյուջետավորմանը:
• Համաշխարհային բանկի «Մասնակցային բյուջետավորում» ձեռնարկում նկարագրվում են հիմնարար սկզբունքներ, վերլուծվում են ընթացիկ գործելակերպեր և ներառված են յոթ մանրամասն իրավիճակային ուսումնասիրություններ:
• ՄԱԿ-ի Մարդկային բնակավայրերի ծրագրի «Մասնակցային բյուջետավորման վերաբերյալ 72 հաճախ տրվող հարցեր» ձեռնարկում ուսումնասիրվում է, թե ինչպես իրականացնել մասնակցային բյուջետավորում:
• ՄԹ Մասնակցային բյուջետավորման ստորաբաժանումն իր տնօրինության տակ ունի օգտակար ռեսուրսների և գործիքակազմերի ցանկ:
• Միջազգային բյուջետային գործընկերության Ենթազգային բաց բյուջեների հարցաշարում սահմանված են մի շարք քանակական ցուցանիշներ տեղական ինքնակառավարման մարմինների բյուջեների հրապարակայնությունը գնահատելու համար:
• Հարկաբյուջետային թափանցիկության գլոբալ նախաձեռնության Հանրային մասնակցության սկզբունքները հարկաբյուջետային քաղաքականության մեջ:

Ներքին համատեքստ

Բյուջեի ձևավորման պետական գործընթացը քաղաքացիների և քաղաքացիական հասարակության մասնակցության համար սահմանափակ է: Պետական բյուջեի մասին օրենքով սահմանված կոնկրետ մեխանիզմներ չկան, որպեսզի շահագրգիռ կողմերը բյուջեի կազմման մեջ ներգրավվեն: Փոխարենը տեղական ինքնակառավարման մասին օրենքում կան  բյուջեի կազման մասնակցային կոնկրետ մեխանիզմներ: Կառավարությունը կարող է տեղական իշխանություններից ընդօրինակել մասնակցային բյուջեի ձևավորման մեխանիզմները:

2019 թվականից քաղաքացիների և քաղաքացիական հասարակության մասնակցությունը սահմանվում է 2020 թվականի պետական բյուջեի և «2020-2022 թվականների պետական միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրի մշակման բյուջետային գործընթաց սկսելու մասին» ՀՀ վարչապետի որոշմամբ։

Օրենսդրություն

Համաձայն «ՀՀ բյուջետային համակարգի մասին» օրենքի՝ ՄԺԾԾ նախագծի (այդ թվում՝ 2021թ. պետական բյուջեի) մշակման ընթացքում իշխանությունները պետք է քննարկեն բյուջետային առաջարկները շահագրգիռ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների հետ՝ իրենց իրավասության ոլորտներում, և հաստատեն քննարկման (ներառյալ ներկայացված դիտողությունների և առաջարկությունների ընդունման կամ մերժման ամփոփագիրը) ։

 «Տեղական ինքնակառավարման մասին» օրենքը նախատեսում է հանրության մասնակցության մեխանիզմներ: Օրենքի 84-րդ հոդվածում նշվում է, որ համայնքի ղեկավարը պետք է ապահովի համայնքի անդամների մասնակցությունը ամենամյա բյուջեի ձևավորմանը և պետք է ապահովի նաև համայնքի ղեկավարին կից խորհրդակցական մարմնի ստեղծումը, որը բաղկացած կլինի բնակիչներից, փորձագետներից և այլ շահագրգիռ կողմերից:

Ուղեցույցներ

 «Հայաստանում տեղական ժողովրդավարության ամրապնդման մասին» 2015 թվականի զեկույցը, որը պատրաստվել է «Աջակցություն Հայաստանում տեղական ժողովրդավարության ամրապնդմանը» ծրագրի շրջանակներում «Եվրոպական Ասոցիացիայի հանուն ժողովրդավարության» հետ համատեղ ուղեցույցներ է տալիս, թե ինչպես ներգրավել քաղաքացիներին և քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններին համայնքի բյուջեում նշված առաջնահերթությունների իրականացմանը և ինչ դեր նրանք կարող են ունենալ միջոցների բաշխման գործում։ Այն հարկատուներին սովորեցնում է իշխանությունների հետ աշխատել՝ նպաստելով բյուջեին առնչվող որոշումների կայացմանը, որոնք ներազդում են իրենց կյանքի վրա։ Ուղեցույցի համաձայն՝ միասնաբար աշխատող տեղական իշխանությունների և քաղաքացիական հասարակության շահն այն է, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները կարող են լավ գաղափարներ և ավելի խելամիտ լուծումներ հավաքել քաղաքացիներից։ Դրան գումարվում է այն, որ քաղաքացիները սկսում են զարգացնել հասարակական ծառայությունները և համայնքի նկատմամբ պատասխանատվության սեփական զգացումը։

Միջազգային ստանդարտներ

Չնայած հանրային խորհրդակցություն իրականացնելու հատուկ ստանդարտներ չկան, սակայն օգտակար ելակետ կարող են դառնալ հետևյալ փաստաթղթերը․

• Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայի Տեղական իշխանությանը մասնակցելու մասին լրացուցիչ արձանագրությունը (CETS No. 207) ապահովում է այդ իրավունքի միջազգային իրավական երաշխիքը, այդ թվում` քաղաքացիների բողոքներին և առաջարկներին պատասխանելու այնպիսի մեխանիզմների և ընթացակարգերի ստեղծում, ինչպիսիք են խորհրդատվական գործընթացները և տեղական հանրաքվեները:
• ՏՀԶԿ Հանրային խորհրդակցությունների հիմնարար փաստաթղթում սահմանվում է խորհրդատվությունը, և ամփոփ նկարագրվում են խորհրդատվական գործիքները:
• Եվրոպայի խորհրդի «Քաղաքական որոշումների կայացման գործընթացում քաղաքացիական մասնակցության մասին» ուղեցույցը սահմանում է որոշումների կայացման գործընթացում քաղաքացիական մասնակցության տարբեր տեսակներ:
• Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի հանձնարարականը տեղական հանրային կյանքում քաղաքացիների մասնակցության մասին:
• ՏՀԶԿ Բաց կառավարման խորհրդի առաջարկությունը աջակցում է բաց և ներառական ձևով հանրային քաղաքականության և ծառայությունների ձևավորման ու մատուցման նախաձեռնություններին:

Ներքին համատեքստ

Հասարակության մասնակցությունը օրինաստեղծ գործընթացին Հայաստանում «աճող, բայց անարդյունավետ» գործընթաց է։ Նախարարությունները օրենքների նախագծերը հրապարակում են հանրային խորհրդակցությունների պաշտոնական կայքում (www.e-draft.am), սակայն առաջարկությունները սովորաբար մեծ ուշադրության չեն արժանանում։ Արդյունավետ խորհրդատվությունը կօգնի քաղաքականություն մշակողներին ներգրավել քաղաքացիներին քաղաքականության մշակման գործընթացում, բարձրացնել իրականացման կարողությունները և ձեռք բերել հանրային վստահություն, ինչը կարևոր է քաղաքականության մշակման համար։

Օրենսդրություն

Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին օրենքը (հոդված 3) սահմանում է, որ օրենքների նախագծերը ենթակա են հանրային քննարկման, բացառությամբ միջազգային պայմանագրի վավերացման (միանալու) մասին օրենքի նախագծի։ Նախագիծը մշակող մարմնի կամ նախագիծն ընդունող մարմնի նախաձեռնությամբ հանրային քննարկման կարող են ներկայացվել այլ նորմատիվ իրավական ակտերի նախագծեր։ Հանրային քննարկումների տևողությունը առնվազն 15 օր է։ Օրենքը սահմանում է նաև, որ հանրային լսումների կազմակերպման և անցկացման կարգը սահմանում է կառավարությունը։

Կառավարության որոշմամբ 2018 թվականին հաստատված հանրային խորհրդակցությունների կազմակերպման և անցկացման կարգի համաձայն՝ պետական մարմնի կողմից մշակված նորմատիվ իրավական ակտի նախագծի հանրային խորհրդակցության անցկացումը պարտադիր է՝ տվյալ գերատեսչության պաշտոնական կայքում, ինչպես նաև ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից գործող իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայքում հրապարակելու միջոցով։

Թեև գործող Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին օրենքը պարտադիր հանրային քննարկումներ է սահմանում բոլոր օրենսդրական նախագծերի համար, խորհրդարանի պատգամավորների կամ խմբակցությունների կողմից մշակված նախագծերի համար բացառություն է գործում (հոդված 1, մաս 3)։ Հանրային խորհրդակցությունների կազմակերպման և անցկացման կարգի համաձայն՝ հանրային քննարկումներն անցկացվում են նաև հանրային լսումների կամ հանրային հարցումների միջոցով։ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 125-րդ հոդվածի համաձայն՝ Ազգային ժողովում հանրային լսումներ կարող են հրավիրվել Ազգային ժողովի նախագահի, մշտական կամ ժամանակավոր հանձնաժողովի կամ խմբակցության որոշմամբ։ Այս դեպքում լսումների կազմակերպումը նույնպես պարտադիր չէ։

«Տեղական ինքնակառավարման մասին» օրենքը տեղական մակարդակում հասարակության մասնակցության մի շարք հնարավորություններ է ընձեռում։ Համայնքների ավագանու նիստերը բաց են, և ավելի քան 3000 բնակիչ ունեցող համայնքներում նիստերը պետք է հեռարձակվեն առցանց` համայնքի պաշտոնական կայքում։ Համայնքի բնակիչները պետք է տեղեկացված լինեն տեղական ինքնակառավարման գործունեության մասին առանց որևէ խտրականության և կարող են ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ազդել համայնքի որոշումների վրա ինչպես անհատական մակարդակում, այնպես էլ ասոցիացիաների և քաղաքացիական նախաձեռնությունների միջոցով։ Համայնքի բնակիչները կարող են նաև նախաձեռնել նստաշրջանի օրակարգում որոշ հարցեր ներառելը, եթե ներկայացվեն անհրաժեշտ թվով ստորագրություններ։

Ուղեցույցներ

2018 թվականին Հայաստանի Կառավարությունը հաստատեց հանրային լսումների կազմակերպման և անցկացման կարգը։ Պետական մարմնի կողմից մշակված նորմատիվ իրավական ակտի նախագծի հանրային քննարկում անցկացնելը պարտադիր է տվյալ գործակալության պաշտոնական կայքում կատարվող հրապարակման միջոցով, ինչպես նաև ՀՀ Արդարադատության նախարարության կողմից սպասարկվող իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական e-draft.am կայքում։ Կարգի համաձայն՝ հանրային քննարկման ամփոփագիրը, արձանագրությունները և վերանայված նախագծերը տեղադրվում են հանրային քննարկումը կազմակերպող մարմնի պաշտոնական կայքում, ինչպես նաև e-draft.am կայքում։ Ստացված առաջարկությունների վերլուծության և ամփոփման հիման վրա հանրային քննարկում իրականացնող մարմինը անհրաժեշտ փոփոխություններ է կատարում նախագծում։

Միջազգային ստանդարտներ

• Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայի Տեղական իշխանությանը մասնակցելու մասին լրացուցիչ արձանագրությունը (CETS No. 207) ապահովում է այս իրավունքի միջազգային իրավական երաշխիքը, այդ թվում` քաղաքացիների մասնակցությունն ապահովող այնպիսի միջոցառումների սահմանում, ինչպիսիք են հանրագրերը:
• ՏՀԶԿ «էլեկտրոնային ժողովրդավարության խոստումը և խնդիրները» ձեռնարկում նախատեսված է առանձին բաժին առցանց հանրագրերի հարթակ ստեղծելու նշանակության և դրան առնչվող մարտահրավերների մասին:

Ներքին համատեքստ

ՀՀ բնակչության շուրջ 70%-ն ակտիվ ինտերնետ սպառողներ են: Բացի այդ, շուրջ 680,000 քաղաքացիներ սոցիալական լրատվամիջոցներից օգտվում են շարժական սարքերի միջոցով: Ինտերնետի ծածկույթը քաղաքացիներին հնարավորություն է տալիս խթանել և ներգրավվել տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեությանը տարբեր մեխանիզմներով: Հանրագիրը մեկն է այն բոլոր գործիքներից, որով տեղական իշխանությունները կարող են  ավելի կանոնավոր ձևով ներգրավել քաղաքացիներին:

Օրենսդրություն

ՀՀ Սահմանադրության 53-րդ հոդվածը սահմանում է.«Յուրաքանչյուր ոք ունի անհատապես կամ այլոց հետ մեկտեղ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ու պաշտոնատար անձանց հանրագիր ներկայացնելու և ողջամիտ ժամկետում պատշաճ պատասխան ստանալու իրավունք։ Մանրամասները սահմանվում են օրենքով»։ Սահմանադրությունը քաղաքացիների համար նախատեսում է սահմանադրական փոփոխություն նախաձեռնելու և Ազգային ժողով օրենքների նախագծեր ներկայացնելու մեխանիզմ։ Հոդված 202-ը նշում է, որ եթե 200,000 քաղաքացի (ընտրական իրավունք ունեցող) ստորագրեն միջնորդություն, ապա կտրվի սահմանադրական փոփոխությունների գործընթաց մեկնարկելու իրավունք։ 109-րդ հոդվածում ասվում է, որ քաղաքացիներն իրավունք ունեն ժողովրդական նախաձեռնությամբ Ազգային ժողովին օրենքի նախագիծ առաջարկել, եթե ստորագրում են 50000 քաղաքացիներ։ 109-րդ հոդվածի համաձայն՝ ընտրական իրավունք ունեցող առնվազն հիսուն հազար քաղաքացի ունի Ազգային ժողովին քաղաքացիական նախաձեռնության կարգով օրենքի նախագիծ առաջարկելու իրավունք։ 204-րդ հոդվածը սահմանում է, թե քաղաքացիները ինչպես կարող են հաղթահարել Ազգային ժողովի կողմից քաղաքացիական նախաձեռնությունների միջոցով ներկայացված օրենքի նախագծի ընդունման մերժումը։ Նախագծի ընդունման նախաձեռնությանը լրացուցիչ երեք հարյուր հազար քաղաքացիների միանալու դեպքում այն դրվում է հանրաքվեի։

Հանրագրի սահմանումը տրված է 2017 թվականի դեկտեմբերի 17-ին ընդունված «Հանրագրերի մասին» ՀՀ օրենքում։ Օրենքի 1-ին հոդվածի համաձայն՝ հանրագիրը «հանրային նշանակություն ունեցող հարցերով ներկայացվող գրություն կամ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց գործունեության թերությունների մասին հաղորդում կամ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց գործունեության բարելավման, տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական և հասարակական կյանքի այլ ոլորտների վերաբերող հարցերի կարգավորման կամ գործող իրավակարգավորումների կատարելագործման վերաբերյալ առաջարկություն է» ։

Համաձայն «Տեղական ինքնակառավարման մասին» օրենքի՝ համայնքի բնակիչները կարող են ստորագրահավաք սկսել՝ համայնքի մակարդակով ցանկացած հարց համայնքի ավագանու օրակարգ բերելու համար։ Որպեսզի հարցը ընդգրկվի ավագանու օրակարգում, նախաձեռնությունը պետք է հավաքի համայնքի բնակչության ոչ պակաս, քան մեկ տոկոսը` տասը հազարից ավելի բնակիչ ունեցող համայնքներում, երկու տոկոսը` հազարից մինչև տասը հազար բնակիչ ունեցող համայնքներում, և չորս տոկոսը` մինչև հազար բնակիչ ունեցող համայնքներում։ Ավագանու նիստի օրակարգում հարց ընդգրկելու նախաձեռնությունն ստորագրում են համայնքի` դրան կողմ բնակիչները և ներկայացնում են համայնքի ղեկավարին։

Ուղեցույցներ

«Աջակցություն Հայաստանում տեղական ժողովրդավարության ամրապնդմանը» Եվրոպայի խորհրդի ծրագիրը, որն իրականացվել է Տեղական և տարածքային իշխանությունների կոնգրեսի կողմից Եվրոպայի խորհրդի` Հայաստանի վերաբերյալ 2015-2018 թթ.-ի գործողությունների ծրագրի շրջանակներում, մշակել է գործիքակազմ՝ քաղաքացիների մասնակցության խթանմանն ուղղված նախաձեռնությունների արդյունքները և ծրագրի շրջանակներում տեղական իշխանությունների և համայնքի բնակիչների միջև տեղի ունեցած երկխոսությունը ներկայացնելու համար։ Քաղաքացիների մասնակցության նախաձեռնությունները իրականացվել են Ախթալա, Արթիկ, Ուրցաձոր և Վարդենիկ համայնքներում։ Դրանց նպատակն էր խթանել քաղաքացիների և քաղաքացիական հասարակության ակտիվ մասնակցությունը իրենց համայնքներում որոշումների կայացման և խնդիրների լուծման գործընթացում, և հանրային քննարկումների և քաղաքապետերի ու քաղաքային խորհուրդների հետ սերտ փոխգործակցության արդյունքում ներգրավել իրենց համայնքների կառուցման, գերակայությունների սահմանման և բյուջետավորման գործընթացների մեջ։ Հայաստանում նախագիծը կարևոր էր սովորելու միջոցով հնարավորություններ ստեղծելու համար, որով բնակիչները, միաժամանակ նպաստելով իրենց համայնքների խնդիրների լուծմանը, զարգացրին իրենց գիտելիքները տեղական ինքնակառավարման համակարգի գործունեությանը, ինչպես նաև համայնքային կարողություններին և սահմանափակումներին առնչվող ինքնավարության հարցերի վերաբերյալ։ Արդյունքում ծրագրի մասնակիցները համաձայնեցին մի շարք սկզբունքների, ուղեցույցների, մեթոդների և մասնակցային գործընթացները ղեկավարելու օգտակար խորհուրդների շուրջ, որոնք կարող են կիրառվել ապագա ծրագրերի համար և որոնք նույնպես ներառված են գործիքակազմում Հայաստանում տեղական մակարդակում քաղաքացիների մասնակցության իրավական դաշտի վերլուծության հետ մեկտեղ։

Միջազգային ստանդարտներ

Հետևյալ միջազգային կոնվենցիաները և ստանդարտներն առնչվում են կաշառքին․

• «Միջազգային առևտրային գործարքներում օտարերկրյա պաշտոնատար անձանց կաշառման դեմ պայքարի մասին» ՏՀԶԿ կոնվենցիան սահմանում է իրավական ուժ ունեցող ստանդարտներ՝ քրեականացնելու օտարերկրյա պետական պաշտոնյաներին կաշառելը միջազգային առևտրային գործարքների ժամանակ: Դա առաջին և միակ միջազգային հակակոռուպցիոն փաստաթուղթն է, որի կենտրոնական թեման կաշառք ներառող գործարքի «առաջարկ» ներկայացնող կողմն է:
• Կաշառակերության դեմ միջազգային 37001 ստանդարտը սահմանում է մի շարք միջոցներ՝ օժանդակել կազմակերպություններին կանխարգելելու, հայտնաբերելու և լուծելու կաշառակերության խնդիրը:
• ՏՀԶԿ «Ներքին վերահսկողության, էթիկայի և պարտավորությունների կատարման մասին լավագույն գործելակերպի ուղեցույց», որը փոխլրացնում է «Կաշառակերության դեմ պայքարի մասին» կոնվենցիան:

Ներքին համատեքստ

Կոռուպցիայի վերաբերյալ վերոնշյալ հասարակական կարծիքի հետազոտման արդյունքները ցույց են տալիս, որ 2018 թվականի ապրիլ-մայիսից փոխվել են ինչպես կաշառքի չափի, այնպես էլ կաշառքի դեպքերի հաճախականության մասին պատկերացումները։ Այսպիսով, հարցվածների 82․4%-ը կարծում է, որ կաշառքի չափը զգալիորեն կամ որոշ չափով նվազել է։ Հարցվածների մոտ 91%-ը կարծում է, որ կաշառակերության հաճախականությունը նվազել է։ Կոռուպցիայի վերաբերյալ 2010 թվականի հետազոտության արդյունքների համեմատությունը ցույց է տալիս, որ կաշառքից խուսափողների մասնաբաժինը 2010 թվականի 23%-ից 2019 թվականին աճել է 37․6%-ի։

Կաշառակերության հետ կապված դեպքերի հետաքննության և հետապնդման պրակտիկան վերջին տարիներին, կարծես, զգալիորեն բարելավվել է։

Կաշառքի ստացում/պահանջում. ՀՀ գլխավոր դատախազության կողմից ամեն տարի հրապարակվող կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության արդյունքների պաշտոնական վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ 2017 թվականին իրավապահ մարմինների կողմից քննվել է կաշառք ստանալու/պահանջելու 104 դեպք, որոնցից 73-ով մեղադրանք է առաջադրվել ֆիզիկական անձանց։ Կաշառք ստանալու/պահանջելու քննված դեպքերը 2018 թվականին ավելացել են՝ ընդհանուր 193 դեպքով, որոնցից 87-ի նկատմամբ հարուցվել է քրեական գործ։ 2019 թվականին քննվել է կաշառք ստանալու/պահանջելու 256 դեպք, որից մեղադրանք է առաջադրվել 136 ֆիզիկական անձի։ 2020 թվականին քննվել է 224 գործ, մինչդեռ մեղադրանք է առաջադրվել միայն 132 անձի։

Կաշառք առաջարկելը/տալը. Ինչ վերաբերում է կաշառք առաջարկելուն/տալուն, ապա 2017 թվականին քննվել է 41 դեպք և մեղադրանք է առաջադրվել 103 ֆիզիկական անձի՝ 2018 թվականին քննված 65 դեպքի և մեղադրանք առաջադրված 137 անձի դիմաց։ 2019 թվականին քննվել է կաշառք ստանալու/պահանջելու 42 դեպք, որից 22-ի նկատմամբ հարուցվել է քրեական գործ։ 2020 թվականին քննվել է 39 գործ, որից միայն 13-ով է քրեական գործ հարուցվել։ Ակնհայտ է, որ վերջին տարիներին կաշառակերության դեպքերը նվազել են, իսկ քրեական հետապնդման տեմպերն աճել են։

Միջնորդություն. Կաշառքի միջնորդության մասով 2017 և 2018 թվականներին քննվել է յոթ քրեական գործ, քրեական պատասխանատվության է ենթարկվել 17 անձ։ 2019-2020 թվականներին քննվել է ընդամենը յոթ գործ, քրեական պատասխանատվության է ենթարկվել 46 անձ։

Օրենսդրություն

Հայաստանի Քրեական օրենսգիրքը կաշառքի համար մի շարք պատիժներ է սահմանում.

ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ հոդվածը պատասխանատվություն է սահմանում պասիվ կաշառքի համար, այն է՝ պաշտոնատար անձի կողմից անձամբ կամ միջնորդի միջոցով դրամի, գույքի, գույքի նկատմամբ իրավունքի, արժեթղթերի կամ գույքային այլ օգուտի ձևով կաշառք ստանալը, կաշառք տվողի կամ նրա ներկայացրած անձի օգտին պաշտոնատար անձի կողմից իր լիազորությունների շրջանակում որևէ գործողություն կատարելու կամ չկատարելու կամ իր պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով այդպիսի գործողություն կատարելուն կամ չկատարելուն նպաստելու կամ ծառայության գծով հովանավորչության կամ թողտվության համար՝ պատժվում է տուգանքով՝ նվազագույն աշխատավարձի երեքհարյուրապատիկից հինգհարյուրապատիկի չափով, կամ ազատազրկմամբ՝ առավելագույնը հինգ տարի ժամկետով՝ որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելով՝ առավելագույնը երեք տարի ժամկետով, գույքի բռնագրավմամբ կամ առանց դրա (կախված ծանրացուցիչ հանգամանքներից)։

Ակտիվ կաշառակերությունը պատժվում է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 312 հոդվածի համաձայն, որով սահմանվում է, որ անձը քրեական պատասխանատվության է ենթարկվում պաշտոնատար անձին անձամբ կամ միջնորդի միջոցով գումար, գույք, գույքային իրավունքներ, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն, խոստանալու, առաջարկելու կամ տրամադրելու համար՝ իր կամ իր ներկայացրած անձանց oգտին իր լիազորությունների սահմաններում որևէ արարք կատարելու կամ չկատարելու համար՝ պատժվում է տուգանքով` նվազագույն աշխատավարձի հարյուրապատիկից չորսհարյուրապատիկի չափով, կամ կալանքով` մեկից երեք ամիս ժամկետով, կամ ազատազրկմամբ` առավելագույնը յոթ տարի ժամկետով։ Օրենքում նշվում է նաև, որ ապօրինի վարձատրություն տվող անձն ազատվում է քրեական պատասխանատվությունից, եթե տեղի է ունեցել ապօրինի վարձատրություն տալու շորթում, կամ եթե այդ անձը ապօրինի վարձատրություն տալու մասին կամավոր հայտնել է իրավապահ մարմիններին։

Քրեական օրենսգրքի 313-րդ հոդվածը պատասխանատվություն է սահմանում նաև կաշառքի միջնորդության համար՝ կաշառք տվողի և կաշառք ստացողի միջև կաշառքի շուրջ համաձայնության գալուն կամ արդեն կայացած համաձայնության իրականացմանը նպաստելը, որը պատժվում է տուգանքով՝ նվազագույն աշխատավարձի հարյուրապատիկից չորսհարյուրապատիկի չափով, կամ կալանքով՝ մեկից երեք ամիս ժամկետով, կամ ազատազրկմամբ՝ առավելագույնը հինգ տարի ժամկետով։

Միջազգային ստանդարտներ

• Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի Պետական պաշտոնյաների վարքագծի մասին առաջարկությունները և Տեղական և տարածքային կառավարման մեջ ներգրավված բոլոր անձանց վարքագծի եվրոպական կանոնագիրքը ներառում են ընդհանուր բնույթի հարցեր, որոնք համարվում են անհրաժեշտ նման բախումներից խուսափելու համար:
• Եվրոպայի խորհրդի կոնգրեսի բանաձևը և առաջարկությունը տեղական և տարածքային մակարդակով շահերի բախման վերաբերյալ առաջարկում են մի շարք միջոցառումներ դրանց ռիսկերը մեղմելու և վաղ փուլում հայտնաբերումը ապահովելու համար:
• ՏՀԶԿ «Հանրային ծառայությունների ոլորտում շահերի բախումը կառավարելու ուղենիշներ»-ում սահմանվում են քաղաքականություն մշակելու համար նախատեսված սկզբունքներ և ստանդարտներ:
• ԵԽ բանաձևը և հանձնարարականը «Պետական գնումները տեղական և տարածքային մակարդակներում թափանցիկ դարձնելու վերաբերյալ» և ՏՀԶԿ Պետական գնումների ժամանակ բարեվարքության խթանման գործողությունների ցանկը պետական գնումների ընթացքում բարեվարքությունը խթանելու ուղենիշներ են:

 

Շահերի բախմանն են վերաբերում նաև հետևյալ միջազգային ստանդարտները և ուղենշային փաստաթղթերը․

• Միավորված ազգերի կազմակերպության Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիան իրավական ուժ ունեցող միակ համընդհանուր հակակոռուպցիոն փաստաթուղթն է:
• Կոնվենցիայի տեխնիկական ուղեցույցը այն փոխլրացնող փաստաթուղթն է:
• Եվրոպայի խորհրդի Կոռուպցիայի մասին քրեական իրավունքի կոնվենցիայի (ETS No. 173) նպատակն է համակարգել կոռուպցիոն գործելակերպերի քրեականացումը և բարելավել միջազգային համագործակցությունն իրավախախտումների հետապնդման հարցում:
• Եվրոպայի խորհրդի Կոռուպցիայի մասին քաղաքացիական իրավունքի կոնվենցիան (ETS No. 174) սահմանում է կոռուպցիայի զոհ դարձած անձանց իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների միջազգային համընդհանուր կանոնները:
• Պաշտոնյաների ներգրավմամբ կոռուպցիայի դեմ Եվրոպական միության կոնվենցիայի նպատակն է պայքարել կոռուպցիայի դեմ, որում ներգրավված են ԵՄ-ի կամ դրա անդամ պետությունների պաշտոնյաներ:
• ՏՀԶԿ Հանրային բարեվարքության վերաբերյալ առաջարկությունը ժամանակավոր բարեվարքությունից շեշտադրումը տեղափոխում է դեպի համատեքստից բխող, վարքագծային, ռիսկի վրա հիմնված մոտեցման` շեշտը դնելով ամբողջ հասարակության բարեվարքության մշակույթի ձևավորման վրա:

Ներքին համատեքստ

Հայաստանում շահերի բախումը լուրջ երևույթ է՝ հաշվի առնելով երկրի փոքրաթիվ բնակչությունը և ընտանեկան կապերը, ինչպես նաև խնդրի մասին վատ տեղեկացվածությունը և ընկալումը, թերի կատրգավորումը և կառավարման գործելակերպը։

Շահերի բախումը կարգավորումը վերաբերում է պետական հատվածին՝ պետական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց և հանրային ծառայողներին։ Թեև նախկինում խնդիրն ինչ-որ չափով կարգավորվում էր «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքով և 2011 թվականից գտնվում էր Բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի հանձնաժողովի հսկողության տակ, սակայն 2014 թվականին պետական ​​պաշտոնյաների շրջանում անցկացված հարցումը ցույց տվեց, որ խնդիրը լավ չի ընկալվում։ Հարցվածների միայն 56%-ն է ճիշտ հասկացել շահերի բախման սահմանումը,ընդ որում նրանց 61%-ը կարծում էր, որ քաղաքացիական ծառայողները, անկախ շահերի բախման իրավիճակից, իրավասու են որոշումներ կայացնել։

2017 թվականին ընդունված «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» օրենքի համաձայն՝ 2019 թվականի նոյեմբերին Բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի հանձնաժողովը փոխարինվել է Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովով (այսուհետ՝ ԿԿՀ), որն ունի շահերի բախման հարցերի կարգավորման առնչությամբ ավելի լայն իրավասության շրջանակ և օգտվում է ավելի ուժեղացված մեխանիզմներից, ներառյալ պետական պաշտոնյաների՝ անհամատեղելիության պահանջներին և սահմանափակումներին համապատասխանության վերահսկումը, միասնական գործելակերպի ապահովումը, գույքի և եկամուտների հայտարարագրերի ուսումնասիրության միջոցով շահերի բախման բացահայտումը, կրթության և իրազեկման բարձրացումը և այլն։

ԿԿՀ․ շահերի բախման հարցում ԿԿՀ-ի հիմնական գործառույթը պետական ​​պաշտոն զբաղեցնող անձանց կողմից շահերի բախման և էթիկայի կանոնների խախտումների հայտնաբերումն է (բացառությամբ պատգամավորների, դատավորների և Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների, դատախազների, քննիչների), համայնքների ղեկավարների, նրանց տեղակալների, Երևան համայնքի վարչական շրջանների ղեկավարների, նրանց տեղակալների) ։ ԿԿՀ-ն չի զբաղվում շահերի բախման իրավիճակային դեպքերով։ Դրանցով զբաղվում են համապատասխան կառույցների վերահսկողները։

ԿԿՀ-ի՝ շահերի բախման վերահսկման հիմնական մեխանիզմը հայտարարագրերի և պետական պաշտոնյաների գույքի, եկամուտների, ծախսերի և շահերի հետ կապված տվյալների հավաքագրումն է, ստուգումն ու վերլուծությունը։ Համապատասխան հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց և հանրային ծառայողների կողմից էլեկտրոնային եղանակով ներկայացված հայտարարագրերը հրապարակվում են ԿԿՀ-ի կայքում՝ www.cpcarmenia.am, բացառությամբ անձնական տվյալների։ Հայտարարագրերի ներկայիս համակարգը առավել արդյունավետության ապահովման նպատակով արդիականացվում է՝ մի քանի պետական տվյալների բազաների (ոստիկանություն, անշարժ գույք, ընկերություններ, հարկային) հետ փոխգործունակություն ապահովելու համար։

Հանրային ծառայողների էթիկայի հանձնաժողովները՝ անհամատեղելիության պահանջների և այլ սահմանափակումների, վարքագծի կանոնների խախտման և իրավիճակային շահերի բախման դեպքերի վերաբերյալ դիմումների հետամուտ լինելը և համապատասխան կառույցներին կամ պաշտոնատար անձանց համար առաջարկներ մշակելը՝ խնդրո առարկա շահերի բախման իրավիճակը կանխելու կամ վերացնելու համար։

Հիմնարներում բարեվարքության հարցերով կազմակերիչները` խորհրդակցում են իրենց հիմնարկների հանրային ծառայողների հետ անհամատեղելիության պահանջների և այլ սահմանափակումների, վարքագծի կանոնների վերաբերյալ, առաջարկում են միջոցներ շահերի բախման հետ կապված խնդիրները լուծելու համար, կառավարում անհամատեղելիության պահանջների և այլ սահմանափակումների, վարքագծի կանոնների խախտման և շահերի բախման դեպքերի վիճակագրությունը։

Ներկայում բարեվարքության հարցերով կազմակերպիչների մեխանիզմը դեռ չի գործում` համապատասխան ենթաօրենսդրական ակտերի և կանոնակարգերի բացակայության պատճառով։

Օրենսդրություն

Համաձայն «Հանրային ծառայության մասին» օրենքի 33-րդ հոդվածում հանրային ծառայողների (բացառությամբ դատավորների, տեղակալների, դատախազների, քննիչների, համայնքի ավագանու անդամների) շահերի բախման սահմանման` շահերի բախումն իրավիճակ է, երբ պաշտոն զբաղեցնող անձն իր լիազորություններն իրականացնելիս կատարում է գործողություն կամ ընդունում որոշում, որը ողջամտորեն կարող է մեկնաբանվել որպես իր կամ իր հետ փոխկապակցված անձի անձնական շահերով առաջնորդվող։

Օրենքը սահմանում է անհամատեղելիության պահանջների և այլ սահմանափակումների մի շարք հանրային պաշտոններ զբաղեցնող անձանց և հանրային ծառայողների համար։

Անհամատեղելիության պահանջներ․ Հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձինք և հանրային ծառայողները չեն կարող զբաղեցնել իրենց կարգավիճակով չպայմանավորված պաշտոն պետական կամ տեղական ինքնակառավարման այլ մարմիններում, որևէ պաշտոն` առևտրային կազմակերպություններում, զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ, կատարել վճարովի այլ աշխատանք, բացի գիտական, կրթական և ստեղծագործական աշխատանքից։ Արգելվում է նաև նվեր ընդունել կամ համաձայնել ավելի ուշ ընդունել այն։

Հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց և հանրային ծառայողներին վերաբերող այլ սահմանափակումները ներառում են հետևյալի արգելքը.

• լինել երրորդ անձանց ներկայացուցիչն այն մարմնի հետ կապված հարաբերություններում, որտեղ ինքը ծառայության մեջ է․
• որպես պետության ներկայացուցիչ՝ գույքային գործարքներ կնքել իր հետ մերձավոր ազգակցությամբ կամ խնամիությամբ կապված անձանց հետ․
• իր պաշտոնեական (ծառայողական) դիրքն օգտագործել կուսակցությունների, հասարակական, այդ թվում՝ կրոնական միավորումների համար փաստացի առավելություններ ապահովելու համար.
• հոնորար ստանալ պաշտոնեական պարտականությունների կատարումից բխող հրապարակումների կամ ելույթների համար.
• ոչ ծառայողական նպատակներով օգտագործել նյութատեխնիկական, ֆինանսական և տեղեկատվական միջոցները, պետական և (կամ) համայնքային այլ գույքը և ծառայողական տեղեկատվությունը.
• համատեղ աշխատել իր հետ մերձավոր ազգակցությամբ կամ խնամիությամբ կապված անձանց հետ․
• պաշտոնից ազատվելուց հետո՝ մեկ տարվա ընթացքում, ընդունվել աշխատանքի այն գործատուի մոտ կամ դառնալ այն կազմակերպության աշխատողը, որի նկատմամբ նա անմիջական հսկողություն է իրականացրել։

«Հանրային ծառայության մասին» օրենքում նշվում է, որ շահերի բախման դեպքում պետական պաշտոն զբաղեցնող անձը պարտավոր իր վերադաս անձին կամ անմիջական ղեկավարին (եթե վերադաս կամ անմիջական ղեկավար ունի) ներկայացնել գրավոր հայտարարություն շահերի բախմանը վերաբերող հանգամանքների մասին, որը ենթակա է քննարկման անհապաղ։ Նախքան վերադասի կամ անմիջական ղեկավարի գրավոր համաձայնությունն ստանալը անձը պետք է ձեռնպահ մնա հարցի վերաբերյալ գործողություն կատարելուց կամ որոշում կայացնելուց։ Վերադաս կամ անմիջական ղեկավար չունեցող պաշտոն զբաղեցնող անձը կարող է այդ մասին գրավոր հայտարարություն ներկայացնել Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողով, որն առաջարկում է ձեռնարկել իրավիճակի լուծմանն ուղղված քայլեր, այդ թվում՝ հանդես գալ կոնկրետ իրավիճակում շահերի առկայության մասին հայտարարությամբ։

Հանրային ծառայողների շահերի բախման գործերին պետք է հետամուտ լինեն վերահսկողները, որոնք խորհրդակցելով համապատասխան հիմնարկների բարեվարքության հարցերով կազմակերիչների հետ լուծումներ պետք է տան շահերի բախման իրավիճակին։ Շահերի բախման հայտարարման պատասխանատվությունը կրում են համապատասխան հանրային ծառայողները։ Չհայտարարվելու դեպքերը կարող են հաղորդվել ազդարարման մեխանիզմների միջոցով և դրանց տրվի համապատասխան արձագանք։

Հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց կամ հանրային ծառայողների կողմից որոշումների կայացման կամ գործողությունների իրականացման ընթացքում շահերի բախման վերահսկողությունն ու վարույթը որոշ չափով ապակենտրոնացված է։ Քանի որ «Հանրային ծառայության մասին» օրենքը չի կարգավորում պատգամավորների, դատավորների, դատախազների, քննիչների և համայնքի ավագանու անդամների շահերի բախումը, այդ հարցերը թողնված են համապատասխան օրենքների կարգավորմանը, մասնավորապես՝ «ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավորների գործունեության երաշխիքների մասին» օրենքի, «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի, «Դատախազության մասին» օրենքի, «Հատուկ քննչական ծառայության մասին» օրենքի, « Հայաստանի Հանրապետության քննչական կոմիտեի մասին» օրենքի և «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքի։ Վերոնշյալ օրենքներից և ոչ մեկը, սակայն, չի պարունակում շահերի բախման սահմանումներ։

Պատգամավորներ. «ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավորների գործունեության երաշխիքների մասին» օրենքի 4-րդ հոդվածը սահմանում է պատգամավորների շահերի բախումը հետևյալ կերպ. «․․․ օրենսդրական նախաձեռնությամբ հանդես գալը, Ազգային ժողովի որոշման, հայտարարության կամ ուղերձի նախագիծ ներկայացնելը, Ազգային ժողովում շրջանառության մեջ դրված հարցի վերաբերյալ առաջարկ ներկայացնելը, ինչպես նաև Ազգային ժողովի կամ նրա հանձնաժողովի նիստում ելույթ ունենալը, հարցեր տալը կամ քվեարկությանը մասնակցելը, որը թեև ինքնին օրինական է, սակայն պատգամավորը տեղյակ է կամ պարտավոր էր տեղյակ լինել, որ այն հանգեցնում կամ նպաստում է կամ ողջամտորեն կարող է հանգեցնել կամ նպաստել նաև`

1. իր կամ իր հետ փոխկապակցված անձի գույքային կամ իրավական դրության բարելավմանը.
2. իր կամ իր հետ փոխկապակցված անձի անդամակցած ոչ առևտրային կազմակերպության գույքային կամ իրավական դրության բարելավմանը.
3. իր կամ իր հետ փոխկապակցված անձի մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպության գույքային կամ իրավական դրության բարելավմանը.
4. իր հետ փոխկապակցված անձին պաշտոնում նշանակմանը.
5. պաշտոնում իր ընտրությանը կամ նշանակմանը, բացառությամբ սույն օրենքի 2-րդ հոդվածի 5-րդ մասում նշված պաշտոնների, ինչպես նաև որպես Ազգային ժողովի կողմից ընտրվող պաշտոնում թեկնածու՝ իր ելույթի։

Շահերի բախում առաջանալու դեպքում պատգամավորը պարտավոր է հանդես գալ շահերի բախման վերաբերյալ հայտարարությամբ, իսկ օրենսդրական նախաձեռնությամբ հանդես գալիս ներկայացնել շահերի բախման վերաբերյալ իր գրավոր հայտարարությունը` նկարագրելով շահերի բնույթը։

Դատավորներ (այդ թվում՝ Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամներ). «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքը կարգավորում է դատավորների, ինչպես նաև Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների շահերի բախումը։ Օրենքի 70-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 7-րդ կետի (Դատավորի վարքագծի կանոններն ի պաշտոնե գործելիս) սահմանում է այս խմբի պաշտոնատար անձանց վարքագծի կանոնները, որոնց համաձայն դատավորը չպետք է թույլ տա շահերի բախումը, բացառի ընտանեկան, հասարակական կամ այլ բնույթի հարաբերությունների՝ իր ի պաշտոնե լիազորությունների իրականացման վրա որևէ ազդեցություն. Հետևաբար, դատավորների շահերի բախումը ձևակերպվում է որպես վարքագծի կանոններ, և դրանց չկատարումը առաջացնում է պատասխանատվություն։

Դատախազներ․ Դատախազների շահերի բախումը կարգավորվում է «Դատախազության մասին» օրենքի վարքագծի կանոնների գլխով։ Օրենքի 72-րդ հոդվածի (Դատախազների վարքագծի ընդհանուր օրենսգիրք) 1-ին մասի 6-րդ կետի համաձայն՝ դատախազը պարտավոր է լինել ինքնուրույն և անաչառ, անկախ լինել օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների և այլ պետական մարմինների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, հասարակական և քաղաքական կազմակերպությունների, լրատվության միջոցների, մասնավոր շահերի, հասարակական կարծիքի և այլ կողմնակի ազդեցություններից, ճնշումներից, սպառնալիքներից և այլ միջամտությունից, ազատ լինել քննադատվելու մտավախությունից։

Քննիչներ. «Հայաստանի Հանրապետության քննչական կոմիտեի մասին» օրենքը շահերի բախման վերաբերյալ դրույթներ չի պարունակում։ Օրենքի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ քննչական կոմիտեի ծառայողի նկատմամբ կիրառվում են «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքով նախատեսված սահմանափակումները, որը փաստացի անտեսում է քննիչների շահերի բախման կարգավորումը։ «Հատուկ քննչական ծառայության մասին» օրենքում շահերի բախման վերաբերյալ կարգավորում չկա։

Համայնքի ավագանու անդամներ․ «Տեղական ինքնակառավարման մասին» օրենքի 21-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 6-րդ կետը սահմանում է, որ համայնքի ավագանու անդամը չի կարող մասնակցել որոշման քվեարկությանը, որը վերաբերում է իր կամ իր հետ ազգակցական կամ խնամիական հարաբերությունների մեջ գտնվող անձանց շահերին (ծնող, ամուսին, երեխա, եղբայր, քույր)։

Ամփոփելով պետք է նշել որ, չնայած մշակված կարգավորումների լայն ծավալին, Հայաստանի օրենսդրությունը դեռևս ունի մի շարք թերություններ, քանի որ չի ապահովում շահերի բախման ամբողջական սահմանումը և չի ապահովում շահերի բախման բացահայտման և կառավարման և պատասխանատվության միջոցների կիրառման արդյունավետ մեխանիզմներ բոլոր հանրային պաշտոններ զբաղեցնող անձանց և հանրային ծառայողների համար։

Միջազգային ստանդարտներ

Որպես կոռուպցիայի տեսակ՝ խարդախությունը ներառված է հետևյալ միջազգային ստանդարտներում և ուղենշային փաստաթղթերում․

• Միավորված ազգերի կազմակերպության Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիան իրավական ուժ ունեցող միակ համընդհանուր հակակոռուպցիոն փաստաթուղթն է:
• Կոնվենցիայի տեխնիկական ուղեցույցը այն փոխլրացնող փաստաթուղթն է:
• Եվրոպայի խորհրդի Կոռուպցիայի մասին քրեական իրավունքի կոնվենցիայի (ETS No. 173) նպատակն է համակարգել կոռուպցիոն գործելակերպերի քրեականացումը և բարելավել միջազգային համագործակցությունն իրավախախտումների հետապնդման հարցում:
• Եվրոպայի խորհրդի Կոռուպցիայի մասին քաղաքացիական իրավունքի կոնվենցիան (ETS No. 174) սահմանում է կոռուպցիայի զոհ դարձած անձանց իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների միջազգային համընդհանուր կանոնները:
• Պաշտոնյաների ներգրավմամբ կոռուպցիայի դեմ Եվրոպական միության կոնվենցիայի նպատակն է պայքարել այն կոռուպցիայի դեմ, որում ներգրավված են ԵՄ-ի կամ դրա անդամ պետությունների պաշտոնյաներ:

Ներքին համատեքստ

ՀՀ գլխավոր դատախազության հրապարակած կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության արդյունքների պաշտոնական վիճակագրության համաձայն՝ 2017 թվականին արձանագրվել է պաշտոնեական դիրքն օգտագործող անձանց կողմից խարդախության 21 դեպք, որոնցից 18-ով ֆիզիկական անձանց մեղադրանք է առաջադրվել։

2018 թվականին գրանցված խարդախության դեպքերն աճել են գրեթե տասն անգամ՝ կազմելով 206 դեպք։ Չնայած 2018 թվականին գրանցված դեպքերի աճին, մեղադրանք է առաջադրվել միայն 63-ով։

2019 թվականին ՀՀ գլխավոր դատախազության կողմից արձանագրվել է պաշտոնեական դիրքն օգտագործող անձանց կողմից խարդախության 236 դեպք, որից միայն 86-ն է ենթարկվել քրեական հետապնդման։

2020 թվականին արձանագրվել է պաշտոնեական դիրքն օգտագործող անձանց կողմից կատարված խարդախության 179 դեպք, որից միայն 38-ն է ենթարկվել քրեական հետապնդման։

Ակնհայտ է, որ հանցագործության այս տեսակը վերջին տարիներին աճել է, մինչդեռ դրա հետապնդման տեմպերը զգալիորեն նվազել են։ 2019-2022 թվականների հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը և դրա գործողությունների ծրագիրը չեն ներառում խարդախության դեմ պայքարի հետ կապված որևէ գործունեություն։

Օրենսդրություն

Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգիրքը խարդախության հետ կապված դրույթներ և պատժամիջոցներ է սահմանում 21-րդ գլխի 178-րդ հոդվածով, որտեղ ասվում է. «1. խաբեության կամ վստահությունը չարաշահելու եղանակով ուրիշի գույքի զգալի չափերով հափշտակությունը կամ ուրիշի գույքի նկատմամբ իրավունք ձեռք բերելը` պատժվում է տուգանքով` նվազագույն աշխատավարձի երկուհարյուրապատիկից հինգհարյուրապատիկի չափով, կամ կալանքով` առավելագույնը երկու ամիս ժամկետով, կամ ազատազրկմամբ` առավելագույնը երկու տարի ժամկետով։»։ Վերոնշյալ հոդվածի 2-րդ մասով քրեական պատասխանատվություն է սահմանվում անձի կողմից պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով նմանատիպ արարքներ կատարելու համար։ Պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով խարդախություն կատարելը պատժվում է տուգանքով` նվազագույն աշխատավարձի հինգհարյուրապատիկից հազարապատիկի չափով, կամ ազատազրկմամբ` երկուսից հինգ տարի ժամկետով։ Նույն հոդվածի 3-րդ մասում ասվում է, որ խարդախությունը, որը կատարվել է խոշոր չափերով կամ կազմակերպված խմբի կողմից պատժվում է ազատազրկմամբ` չորսից ութ տարի ժամկետով` գույքի բռնագրավմամբ կամ առանց դրա։

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 190-րդ հոդվածը սահմանում է, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 178-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործությունների վերաբերյալ գործերի նախաքննությունն իրականացնում են ոստիկանության քննիչները։

Միջազգային ստանդարտներ

Որպես կոռուպցիայի տեսակ՝ շորթումը ներառված է հետևյալ միջազգային ստանդարտներում և ուղենշային փաստաթղթերում․

• Միավորված ազգերի կազմակերպության Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիան իրավական ուժ ունեցող միակ համընդհանուր հակակոռուպցիոն փաստաթուղթն է:
• Կոնվենցիայի տեխնիկական ուղեցույցը այն փոխլրացնող փաստաթուղթն է․

• Եվրոպայի խորհրդի Կոռուպցիայի մասին քրեական իրավունքի կոնվենցիայի (ETS No. 173) նպատակն է համակարգել կոռուպցիոն գործելակերպերի քրեականացումը և բարելավել միջազգային համագործակցությունն իրավախախտումների հետապնդման հարցում:
• Եվրոպայի խորհրդի Կոռուպցիայի մասին քաղաքացիական իրավունքի կոնվենցիան (ETS No. 174) սահմանում է կոռուպցիայի զոհ դարձած անձանց իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների միջազգային համընդհանուր կանոնները:
• Պաշտոնյաների ներգրավմամբ կոռուպցիայի դեմ Եվրոպական միության կոնվենցիայի նպատակն է պայքարել կոռուպցիայի դեմ, որում ներգրավված են ԵՄ-ի կամ դրա անդամ պետությունների պաշտոնյաներ:

Ներքին համատեքստ

Կոռուպցիայի դեմ պայքարի և հանրային վստահության բարձրացման ուղղությամբ կառավարության ջանքերը որոշ չափով «արտացոլվում են» շորթման փաստով քրեական գործ հարուցելու դիմումների վիճակագրության մեջ։

Այսպես, ՀՀ ոստիկանության կողմից հրապարակված 2018 թվականին կատարված իրավախախտումների վերաբերյալ վիճակագրության ամփոփ տեղեկատվության համաձայն՝ 2018 թվականին իրավապահ մարմիններին շորթման փաստով քրեական գործ հարուցելու մասին հաղորդագրությունով դիմել է ընդամենը 67 քաղաքացի։ Այդ առնչությամբ հարուցվել է 55 քրեական գործ, իսկ 11 դեպքում իրավապահ մարմինները հրաժարվել են քրեական գործ հարուցել հանցակազմի բացակայության հիման վրա։

2019 թվականին շորթման փաստով քրեական գործ հարուցելու մասին հաղորդագրությունով իրավապահ մարմիններին է դիմել 92 քաղաքացի։ Հարուցվել է 78 քրեական գործ, իսկ 12 դեպքում իրավապահ մարմինները հրաժարվել են քրեական գործ հարուցել հանցակազմի բացակայության հիման վրա։

2020 թվականին շորթման փաստով քրեական գործեր հարուցելու դիմումների թիվը հասել է 173-ի։ Այդ առնչությամբ հարուցվել է 148 քրեական գործ, և միայն 18 դեպքով է իրավապահ մարմինները հանցակազմ չեն հայտնաբերել։

Օրենսդրություն

• Հոդված 234. Ռադիոակտիվ նյութեր հափշտակելը կամ շորթելը․
• Հոդված 238. Զենք, ռազմամթերք, պայթուցիկ նյութեր կամ պայթուցիկ սարքեր հափշտակելը կամ շորթելը․
• Հոդված 269. Թմրամիջոցներ կամ հոգեմետ (հոգեներգործուն) նյութեր հափշտակելը կամ շորթելը
• Հոդված 311.1, մաս 3. Հանրային ծառայողի կամ հանրային ​​պաշտոն զբաղեցնող անձի կողմից շորթմամբ ապօրինի վարձատրություն ստանալը․
• Հոդված 311.2, մաս 3. Իրական կամ ենթադրյալ ազդեցությունը շահադիտական նպատակով շորթմամբ օգտագործելը։

Միջազգային ստանդարտներ

Որպես կոռուպցիայի տեսակ՝ հովանավորչությունը ներառված է հետևյալ միջազգային ստանդարտներում և ուղենշային փաստաթղթերում․

• Միավորված ազգերի կազմակերպության Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիան իրավական ուժ ունեցող միակ համընդհանուր հակակոռուպցիոն փաստաթուղթն է․
• Կոնվենցիայի տեխնիկական ուղեցույցը այն փոխլրացնող փաստաթուղթն է․
• Եվրոպայի խորհրդի Կոռուպցիայի մասին քրեական իրավունքի կոնվենցիայի (ETS No. 173) նպատակն է համակարգել կոռուպցիոն գործելակերպերի քրեականացումը և բարելավել միջազգային համագործակցությունն իրավախախտումների հետապնդման հարցում․
• Եվրոպայի խորհրդի Կոռուպցիայի մասին քաղաքացիական իրավունքի կոնվենցիան (ETS No. 174) սահմանում է կոռուպցիայի զոհ դարձած անձանց իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների միջազգային համընդհանուր կանոնները․
• Տեղական և տարածքային իշխանության մակարդակում նեպոտիզմի դեմ պայքարի վերաբերյալ Եվրոպայի խորհրդի բանաձևը և առաջարկությունը սահմանում են լավ փորձի ստանդարտներ և ներկայացնում եվրոպական տեղական և տարածքային կառավարությունների հավաքագրման ընթացակարգերում կոռուպցիան կանխելու ռազմավարություններ․
• Պաշտոնյաների ներգրավմամբ կոռուպցիայի դեմ Եվրոպական միության կոնվենցիայի նպատակն է պայքարել կոռուպցիայի դեմ, որում ներգրավված են ԵՄ-ի կամ դրա անդամ պետությունների պաշտոնյաներ:

Ներքին համատեքստ

Կլիենտելիզմը բավականին լայնորեն է տարածված Հայաստանում, քանի որ պաշտոնյաները հաճախ չարաշահում են իրենց դիրքը՝ ազդեցություն գործադրելով ենթակաների վրա անձնական շահերի համար ծառայություններ ստանալու նպատակով։ Դա կարող է տեղի ունենալ նաև մասնավոր կազմակերպություններում, որտեղ աշխատողները ղեկավարից կախվածության մեջ են գտնվում։ Այս երևույթը հիմնականում պայմանավորված է աշխատաշուկայի թերզարգացմամբ, մինչդեռ շատ մարդիկ խոցելի են արտաքին ճնշումների նկատմամբ և ցանկանում են պահպանել աշխատանքը կամ նորը գտնել։

Կլիենտելիզմը, մասնավորապես, կարող է տեղի ունենալ ընտրությունների ժամանակ՝ ձայների գնման, որոշակի քաղաքական կուսակցության քարոզարշավում ֆինանսական միջոցների ներդրման և այլնի տեսքով։ Մի քանի տարի առաջ բավականին տարածված էր կլիենտելիզմի առանձին ձևը՝ հովանավորչական քվեարկությունը։

2017 թվականին հայաստանյան ընտրողների քաղաքական վարքագծի վերաբերյալ ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ ընտրողների մեծ մասն անցել է իշխող Հայաստանի Հանրապետական կուսակցության և մագնատների կողմից հովանավորվող «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցության կողքին «կուսակցության հետ ընտանեկան կամ հարաբերական մոտիկության հիման վրա, որն այնուհետև նպաստում է նրանց հետագա տնտեսական շարժունակությանը» ։

2017 թվականի ապրիլի ընտրություններից ընդամենը 1,5 տարի անց՝ 2018 թվականի դեկտեմբերին կայացած արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունները բոլորովին այլ արդյունքներ տվեցին և 2007 թվականից իշխող Հայաստանի Հանրապետական կուսակցությունը նույնիսկ չհաղթահարեց խորհրդարանում մանդատներ ստանալու շեմը։

Թեև հովանավորչական քվեարկության որոշ դրսևորումներ դեռ առմա են, 2018 թվականի հեղափոխությունից հետո այս երևույթը զգալիորեն նվազել է։

Օրենսդրություն

«Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքը պետական պաշտոնյաներին և ծառայողներին արգելում է օգտագործել իրենց պաշտոնական դիրքը՝ քաղաքական կուսակցություններին, հասարակական կազմակերպություններին, ներառյալ կրոնական խմբերին իրական օգուտներ կամ արտոնություններ տրամադրելու համար։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-2-րդ հոդվածն արգելում է իրական կամ ենթադրյալ ազդեցության օգտագործումը անձնական կամ խմբակային շահերի համար։ Նման արարքները պատժվում են տուգանքով՝ նվազագույն աշխատավարձի երկուհարյուրապատիկից չորսհարյուրապատիկի չափով, կամ ազատազրկմամբ՝ առավելագույնը տաս տարի ժամկետով՝ գույքի բռնագրավմամբ կամ առանց դրա։

Ընդհանուր առմամբ, կան բազմաթիվ սողանցքներ, և չկան կլիենտելիզմի դեմ պայքարելու կոնկրետ կիրարկման մեխանիզմներ։